Η ΜΥΗΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΜΝΗΣΗΣ

Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης έρχεται κοντά στον θάνατο και τον γνωρίζει.Ο Θάνατος είναι και αυτός όπως και ο Έρως σύντροφος της ζωής.Αλλά ούτε με τον Έρωτα,ούτε με τον θάνατο βλέπουμε το πραγματικό πρόσωπο της ζωής.Για να γνωρίσουμε την αλήθεια και να ζήσουμε όπως ορίζει η φιλοσοφία πρέπει να είμαστε όσο πιο κοντά μπορούμε στον θάνατο και να εξοικειωθούμε μαζί του.

Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ποθήσουμε ή να προετοιμάσουμε τον φυσικό μας θάνατο,αλλά να θανατώσουμε ότι μας κρατάει μακριά από την Ιδέα και την  γνώση της.Η παιδεία στον «Φαίδωνα» έχει τόση σημασία,που η ψυχή καθώς φεύγει από τον γήινο κόσμο την παίρνει μαζί της.Ο θάνατος του Σωκράτη διαφέρει από αυτόν ενός ασκητή: o φιλόσοφος πασχίζει να κατακτήσει την παιδεία,την σωστή πολιτεία,να αγγίξει την Ιδέα.Ο ασκητής απλά αρνείται την ζωή.

Η πλατωνική θεωρία για την ζωή και την αξία της ευρύνεται με την προοπτική του θανάτου.Εκείνο όμως που φέρνει την ζωή στην Ιδέα και την εσωτερική της αρχή ,είναι κάτι που βιώνεται με την παρουσία του θανάτου,ο πόνος.Ο πόνος είναι η πηγή για τον στοχασμό και την ανάμνηση,ενώ παράλληλα είναι η πρώτη αρχή του έρωτα.Η φιλοσοφία που είναι πραγμάτωση αυτού του στοχασμού μπορεί να ονομαστεί μελέτη θανάτου,κίνηση της ψυχής από την ζωή προς τον θάνατο.

Ο θάνατος όμως είναι δημιουργικός γιατί θέτει τα θεμέλια της αληθινής γνώσης,έξω από την θνητή πολυπραγμοσύνη,τις αισθήσεις και τα φαινόμενα.Ο θάνατος της κοινής ζωής είναι η προυπόθεση για την αληθινή ζωή.Η ηθική και η γνωστική περισυλλογή, όταν η ψυχή συγκλίνει στον εαυτό της,ονομάζεται θάνατος στον «Φαίδωνα» και την «Πολιτεία».Στο σημείο αυτό ο θάνατος είναι ταυτόσημος με την αλήθεια,η οποία για να έλθει στο φώς απαιτεί να αποτραβηχτεί η ψυχή από την χρονικότητα και τον μερισμό τον οποίο προκαλεί.Για τον ασκητή ο κόσμος είναι κακός ,για τον φιλόσοφο είναι ένα ομοίωμα της πραγματικότητας,η απαρχή για την ζωή του πνεύματος.
Ο φιλόσοφος μεταπλάθει εσωτερικά και εξωτερικά τον κόσμο,ώστε να προσεγγίσει τον κόσμο των Ιδεών.Ο θάνατος του Σωκράτη είναι το τέλος του αγώνα του για την αρετή και την γνώση.Με τον θάνατο η ψυχή  του ανέρχεται προς το απόλυτο αναπαύεται στο Αγαθό,το οποίο αποτελεί την υπέρτατη ευδαιμονία.

Όποιοι κι αν είναι οι περιορισμοί  της ελληνικής μεταφυσικής θεωρίας,ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του στους διαλόγους παρουσιάζονται ως ολοκληρωτικά διαμορφωμένες προσωπικότητες.Αυτή η τόσο προσωπική παρουσία του δασκάλου του ,είναι ένα συνεχές δεδομένο στις αναζητήσεις του.

\Η ενασχόληση του Πλάτωνα με την ψυχή εξαιτίας της μοίρας του Σωκράτη,οδήγησε σε διαχωρισμούς εννοιών αλλά οπωσδήποτε η συγκεκριμένη υλική πραγματικότητα αυτής της ζωής,είναι η αιτία για την κριτική θεωρία του φιλοσόφου αναφορικά με την υλική πραγματικότητα και την ψυχή.[1]Πρέπει στο σημείο αυτό να τονίσουμε την σύνδεση που υπάρχει στον «Φαίδωνα» ανάμεσα  στην πραγματικότητα της ψυχής και τις Ιδέες.Η ψυχή επικοινωνεί με τις ιδέες μέσω της αρετής και των ηθικών αρχών,διαχωρίζεται δε σαφώς από το σώμα.Ο  τελικός  μύθος του έργου αποτελεί ένα είδος γενικής γεωγραφίας,ώστε να μην περιορίζεται απλώς στην περιγραφή του Άδη.

Περιέχει γενικές και ειδικές θεωρήσεις για την γή στο σύνολό της,μία περιγραφή του εσωτερικού της ,καθώς και υποθέσεις αναφορικά με την ζωή που υπάρχει σε αυτό.Τέλος ,τα παραπάνω αναπτύσσονται σε σχέση με την τύχη της ψυχής μετά τον θάνατο.Πρώτα υποστηρίζεται η σφαιρικότητα της γής και η κεντρική θέση της μέσα στο σύμπαν.Η γή που κατοικούμε είναι μόνον ένα μέρος της γής.Το σύνολο αποτελείται από τρείς  ομόκεντρες γαίες.Η μία βρίσκεται επάνω από μας και η άλλη από κάτω.

Η «άνω γή» είναι η πραγματική,η καθαρή,ο επίγειος παράδεισος.Εδώ ζούν άνθρωποι που δεν προσβάλλονται από αρρώστιες,είναι μακροβιότεροι ενώ ταυτόχρονα οι αισθήσεις και η φρόνησή τους είναι πολύ ανώτερες από τις δικές μας σε καθαρότητα.Άλλοι κατοικούν στα μεσόγεια,άλλοι γύρω από τον αέρα,και άλλοι σε νησιά,προφανώς των μακάρων.Εδώ κατοικούν οι θεοί εμφανίζονται στους ανθρώπους και συνομιλούν μαζί τους.Η κατοικία των αγαθών ψυχών,δεν είναι κάτι το αφηρημένο,ένας ουρανός ανεξάρτητος από την γή,αλλά η γή στην ανώτερη και καθαρή μορφή της.

Η Τρίτη σφαίρα βρίσκεται στο εσωτερικό κοιλωμάτων της γαίας,τα οποία εκτείνονται σε μεγάλο βάθος.Ο Τάρταρος αποτελεί το βαθύτερο σημείο τους.Στον χώρο αυτόν ανεβοκατεβαίνουν με φοβερές περιδινήσεις ποτάμια από νερό και φωτιά,ο Ωκεανός,ο Αχέρων που εκβάλλει στην Αχερουσία λίμνη,ο Πυριφλεγέθων,που εκβάλλει στην Στύγα,και ο Κωκυτός.Οι ψυχές φθάνουν στον Άδη για να κριθούν.Τους συνοδεύει ο προσωπικός τους «δαίμων».[2]

Οι ψυχές όσων έζησαν δίκαια και όσια κατευθύνονται στην «άνω καθαράν οίκησιν». Για όσους αποδειχθεί ότι έζησαν μέτρια πράττωντας και το καλό και το κακό,όχι σε υπερβολικό βαθμό,τιμωρούνται και καθαίρονται από τα αδικήματα στην Αχερουσία λίμνη.Οι βαρύτερα ένοχες ψυχές,ρίχνονται για ένα χρόνο στον Τάρταρο,κατόπιν παρασύρονται άλλες από τα κύματα του Κωκυτού,άλλες του Πυριφλεγέθοντα,ώστε να αγγίξουν την Αχερουσία.Εκεί κλαίγοντας και φωνάζοντας παρακαλούν όσους αδίκησαν για συγχώρεση.Αν τους πείσουν σώζονται από τα δεινά, αν όχι επιστρέφουν μέχρι το τέλος του επόμενου χρόνου στον Τάρταρο.Οι ψυχές των ενόχων που κρίνονται «ανίατοι», ρίχνονται για πάντα στον Τάρταρο.Όταν κανείς πλησιάζει προς το τέλος της ζωής του φοβάται για πράγματα,τα οποία δεν τον απασχολούσαν προηγούμένως.Είναι έντονος ο τρόμος των αδίκων,όπως έντονες είναι και οι ελπίδες όδων έζησαν με δικαιοσύνη όπως τονίζει και ο Πίνδαρος.[3]

Το θείο εκτός των άλλων είναι ωραίο,σοφό,καλό,και οτιδήποτε παρόμοιου είδους.  Με όλα αυτά λοιπόν τρέφεται και αυξάνεται το πτέρωμα της ψυχής,με το αισχρό όμως το κακό και με όλα τα αντίθετα των προηγουμένων,χάνεται και καταστρέφεται.Ο μέγας Δίας λοιπόν ηγεμόνας του ουρανού,που διευθύνει άρμα φτερωτό,πρώτος προχωρεί, διευθύνοντας τα πάντα. Τον ακολουθεί στρατιά θεοτήτων και δαιμόνων διαιρεμένη σε ένδεκα τμήματα.Η Εστία παραμένει μόνη της στον οίκο των θεών.Θεωρούμε ότι η Εστία βρίσκεται στον οίκο της ,δεδομένου ότι αυτός βρίσκεται στην γή.Πολλά ευχάριστα θεάματα και διέξοδοι υπάρχουν στα εσώτερα του ουρανού,τα οποία κατοικεί η γενιά των ευτυχισμένων θεών,εκτελώντας ο καθένας την δική του ιδιαίτερη λειτουργία.Ακολουθεί την θεική πομπή όποιος θέλει και μπορεί να την ακολουθήσει.

Οι θεοί δεν αποκλείουν καμμιά ψυχή ο δε φθόνος παρουσιάζεται ως δαίμων τον οποίον δεν μπορούν να ανεχθούν.Ο Πλάτων απορρίπτει εδώ την ύπαρξη ενός κακοπροαίρετου θεού,τον οποίο μνημονεύει συχνά ο Ηρόδοτος και η οποία από πολύ παλιά υπήρχε στην πίστη του φοβισμένου ανθρώπου,όπως ακόμα και σήμερα.[4]Τα οχήματα των θεών προχωρούν με ευκολία προς την υψηλότερη αψίδα όντας εύκολα στην οδήγηση εξαιτίας της ισορροπίας τους,τα υπόλοιπα όμως προχωρούν με δυσκολία.Διότι είναι βαρύ το άλογο της κακίας και γέρνει προς την πλευρά της γής,εάν δεν έχει δαμαστεί καλά από τους ηνιόχους.Εκεί λοιπόν υπάρχει για την ψυχή ο κόπος και ο έσχατος αγώνας.

Οι ψυχές που ονομάζονται αθάνατες στέκονται πάνω στον θόλο του ουρανού και αφού τοποθετηθούν εκεί τις οδηγεί η περιφορά.Γύρω από αυτόν τον τόπο κατοικεί η αχρωμάτιστη,ασχημάτιστη και αδύνατο να ψηλαφηθεί πραγματική ουσία της αλήθειας,θεατή στον μόνο κυβερνήτη της ψυχής,τον νού.Η διάνοια του θείου επειδή τρέφεται με τον νού και την ανόθευτη επιστήμη οδηγεί τις ψυχές οι οποίες τρέφονται από την θεική ουσία,στην δικαιοσύνη.Η αθάνατη ψυχή όταν συναντήσει  τα πραγματικά όντα και γεμίσει από αυτά,επιστρέφει στην θέση της.Στην πρώτη της γέννηση η ψυχή δεν διαλέγει μόνη της το σώμα.Αρχικά χάνει τον ρυθμό της κίνησής της και τον Λόγο,καθώς πέφτει στην ροή των αισθήσεων.Κατόπιν οι περίοδοι της κινήσεως αποκτούν πάλι τον φυσικό ρυθμό τους.

Εάν μία δυνατή ψυχή συνδεθεί με ένα αδύναμο σώμα,προκαλεί διαταραχή στην φυσιολογία του και αρρώστια.Αν πάλι μία αδύναμη ψυχή συνδεθεί με ένα σώμα ισχυρό,ο άνθρωπος καταδικάζεται σε αμάθεια,διότι οι κινήσεις του σώματος επιβάλλουν τον υποδεέστερο ρυθμό τους στην ανώτερη ψυχή.Η μόνη λύση στην περίπτωση αυτή είναι να μην ασκεί κανείς την ψυχή χωρίς το σώμα και το σώμα χωρίς την ψυχή.Ο αισθητός κόσμος σχεδόν δικαιώνεται καθώς παίρνει μέρος στην διαδικασία των ισορροπιών της ζωής[5].Η ιδέα πως ο Δημιουργός έκρινε απαραίτητο τον αισθητό κόσμο,χωρίς αυτόν ,όπως τονίζει ο «Τίμαιος» η δημιουργία θα ήταν λειψή,σηματοδοτεί την δεδομένη αξία του στην πλατωνική κοσμοθεωρία.

Αν και ο Πλάτων δεν το καθορίζει ,διακρίνουμε δύο ειδών κινήσεις της ψυχής,μία τοπική και μία ποιοτική.Η κυριότερη τοπική κίνηση είναι η μετά θάνατον μετάβασή της στον Άδη,και η επάνοδός της στην εδώ ζωή.Εφόσον η ψυχή δεν προοδεύει ούτε χειροτερεύει στην γή,παρασύρεται σε μία δίνη ατελεύτητων παλιγγενεσιών,από τον οποίο δεν μπορεί να απαλλαχθεί ,παρά μόνο εάν μεταβληθεί ποιοτικά.Η ζωή της σύμφωνα με τις επιταφές του Λόγου και της ηθικής μπορεί να της εξασφαλίσει την επιστροφή της στην ουράνια κατοικία της. Αν όμως συμπορεύεται με τις ορέξεις και τις σωματικές επιθυμίες, ρίχνεται τελικά στα Τάρταρα,χωρίς ελπίδα επιστροφής.

Η ποιοτική κίνηση –μεταβολή της ψυχής, συντελείται με την κυριαρχία της πάνω στις σωματικές επιθυμίες, και με την περιαγωγή της στον κόσμο των Ιδεών,περιαγωγή που είναι επίσης και μία κίνηση τοπική.Η μεταβολή προς το καλύτερο ή το χειρότερο πραγματοποιείται στο πεδίο της υλικότητας,το οποίο νοείται με τον τρόπο αυτό ως στάδιο δοκιμασίας.Η εγκόσμια ζωή επομένως αποκτά ιδιαίτερη σπουδαιότητα σε σχέση με την ζωή στον Άδη.H απελευθέρωση του φιλοσόφου είναι λοιπόν σταδιακή.Ο πρώην φυλακισμένος συνειδητοποιεί ότι ο ήλιος κυβερνά και ορίζει τον κόσμο.Καταλαβαίνει ότι χάρη σε αυτόν έβλεπε τις σκιές μέσα στο σπήλαιο.Εδώ έχουμε μία προφανή  μεταφορα :πράγματι εφόσον εγκαταλειφθεί η φανταστική εκδοχή του κόσμου για χάρη του νοητού,δηλαδή της ίδιας της αλήθειας, ο ήλιος σηματοδοτεί το Αγαθό, που βρίσκεται πάνω από τον κόσμο και τον ορίζει.

Ο φιλόσοφος στον βαθμό που ανεβαίνει από το σπήλαιο και απελευθερώνεται από τα αισθητά φτάνει στο Αγαθό: « η ιδέα του Αγαθού σαν γίνει ορατή ,πρέπει κανείς να την συλλογιστεί ως την αιτία κάθε ωραίου και σωστού πράγματος».[6]Απελευθερωμένος από το ψεύδος του αισθητού ,επιστρέφει στο σκοτάδι ,με μοναδικό σκοπό να ενημερώσει τους συντρόφους του στην αιχμαλωσία για την αλλοτρίωση μέσα στην οποία ζούν.Όμως αυτοί θα τον εκδιώξουν και θα τον περιγελάσουν επειδή έχοντας αυτός ξεσυνηθίσει το σκοτάδι κινείται αδέξια μέσα του,πράγμα που κάνει τους υπόλοιπους να τον εμπιστεύονται ελάχιστα.Όπως σημειώνεται στον «Θεαίτητο» « η αδεξιότητά του τον κάνει να θεωρείται ανόητος.

( 174 c) Είναι το ίδιο δύσκολο να ξεφύγει κάποιος από το σύμπαν των ψευδαισθήσεων, όσο και να ξαναγυρίσει εκεί για να ενημερώσει τους ανθρώπους για την ολέθρια εξάρτησή τους από αυτό.[7]Στην πλατωνική σκέψη η πραγματική κίνηση προς την απελευθέρωση από το αισθητό δεν γίνεται μόνο διανοητικά-θεωρητικά,αλλά με τρόπο σφαιρικότερο,δηλαδή υπαρξιακό,υπο την έννοια ότι ο άνθρωπος,μέσω των συναισθημάτων των αισθητριακών παραστάσεων και των κριτικών δυνατοτήτων του θα καταφέρει να αφυπνιστεί.

Ο Πλάτων επιμένει όχι στην ύλική αλλά στην νοητική πράξη,η οποία οδηγεί στην αθανασία ,και έπειτα στις νομοθεσίες που έχουν ως αποτέλεσμα την σταθερότητα της Πολιτείας,στις επιστήμες,και στην καθ’ εαυτήν ωραιότητα.Απο το χωρίς σταθερότητα αισθητό η πλατωνική φιλοσοφία κατευθύνει πάντα στο νοητό,που έχει την ιδιότητα του Απόλυτου.Ο άνθρωπος έχει θνητή ψυχή,η οποία μετέχει της αθανασίας : η θνητή ψυχή έχει την έδρα της στο στήθος, το αθάνατο μέρος της στην κορυφή της κεφαλής.Στον «Τίμαιο» η ψυχή δεν είναι ούτε απλή,ούτε ενιαία,κάτι που υπερασπιζόταν παθιασμένα ο «Φαίδων». Παρουσιάζεται να αποτελείται από διάφορα μέρη ( τριμερής) ,κάτι που αποτελεί εξέλιξη της πλατωνικής θεωρίας και όχι αυτοαναίρεση.Η ψυχή  είναι μία ενδιάμεση ουσία,μπορεί την ίδια στιγμή να σφυρηλατείται από δόξες αλλά και να κατακτά την επιστήμη ( πραγματική γνώση).

                        

 TΑ ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΗΣ  ΨΥΧΗΣ

                                                   1. Η  ΑΝΑΜΝΗΣΗ

Σε όλες τις εποχές γεννήθηκαν άνθρωποι οι οποίοι με ανεξήγητο τρόπο κατείχαν εκ γενετής γνώσεις και ικανότητες τις οποίες ποτέ δεν έμαθαν. Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι δύο είναι οι πηγές της έμφυτης γνώσης: είτε προέρχονται από προηγούμενη ενσάρκωση, είτε από την θέαση του κόσμου των Ιδεών. Στον Μένωνα η ανάμνηση είναι η λύση στην σοφιστική απορία, η οποία αναφέρεται στον «Ευθύδημο». Με άλλα λόγια είναι αδύνατο να μάθει κανείς εκείνο που γνωρίζει από πάντα. Η ψυχή έχει δεί λόγω των πολλαπλών γεννήσεων όλα τα πράγματα: εκείνα του εδώ κόσμου, και εκείνα του κάτω κόσμου. Είναι αθάνατη και χίλιες φορές αναγεννημένη, επομένως δεν υπάρχει κάτι που να μην έχει μάθει. Αυτό που εμείς ονομάζουμε μάθηση είναι επί της ουσίας η ανάμνηση και η ανακατανόηση  των πραγμάτων, εφόσον η ψυχή έχει επίγνωση των πάντων.[8]

Κατά τον Πλάτωνα υπάρχει διπλή γέννηση: «εκ των δύο γενέσεων οι οποίες οδηγούν εκ της ζωής εις τον θάνατον και εκ του θανάτου εις την ζωήν, η μία είναι φανερά η γένεσις του θανάτου».[9]  Τονίζει ότι η γέννηση-πέρασμα στον θάνατο είναι φανερή σε όλους. Στον «Πολιτικό» γράφει: “όταν πράγματι ο ορισθείς χρόνος συνεπληρώθει… έκαστη ψυχή εξώφλησε τον λογαριασμό της των αναγεννήσεων, και έπεσεν  ως σπόρος εις την γήν, τόσας φοράς όσας εις την κάθε μίαν είχε καθορισθεί…»

O,τι ο Ορφισμός είδε μονόπλευρα και κλειστά,δηλαδή τον άνθρωπο ως εσωτερικότητα,ο Πλάτων το αντιλαμβάνεται πολύπλευρα και ανοιχτα.Ο άνθρωπος αποτελεί μία αντικειμενικά ελευθερωμένη οντότητα. Στην «Πολιτεία» φανερώνεται η ουσία του ανθρώπου πολυδύναμη σε σχέση με την ψυχή. Είτε προς το ακρότατο αγαθό ,την Ιδέα, είτε προς τα κατώτατα αγαθά, τα υλικά,δεν υπάρχει ενέργεια και αξία έξω από την επικράτεια της ψυχής.

 Επειδή έχει οριστεί σαν αξίωμα ότι η γνώση της καθ’εαυτής φύσης των πραγματικοτήτων πρέπει να είναι προγενέστερη της αισθητής εμπειρίας, αυτό υποδηλώνει ότι την γνώση των πραγμάτων όπως υπάρχουν καθ’εαυτά, εμείς την έχουμε πριν την γέννησή μας. Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης αναπτύσσει τον παραπάνω προβληματισμό, καθώς αναρωτιέται αν την γνώση μπορεί να την διατηρήσει ο άνθρωπος και μετά την γέννησή του ή πρέπει να περάσει πάλι από την διαδικασία της μάθησης, δηλαδή να ξαναθυμηθεί;[10]

 Είναι φανερά εσφαλμένο να πούμε ότι όλοι γνωρίζουν τα πάντα χωρίς να έχουν να μάθουν. Εάν η λήθη αφορά την ενσάρκωση όλες οι ανθρώπινες ψυχές πρέπει να είναι θύματα της ίδιας ισότιμης λήθης. Πράγμα που διαψεύδεται εκ νέου από την άνιση ικανότητα που έχει ο καθένας να ξαναμάθει. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να φανταστεί όπως το κάνει ο Σωκράτης στον «Φαίδρο» ότι ορισμένες ψυχές πριν την ενσάρκωσή τους, «είδαν» περισσότερα από άλλες, αλλά ο «Φαίδων» δεν λέει τίποτα τέτοιο. Ο άνθρωπος που γνωρίζει αναγνωρίζεται ως προς την ικανότητά του να αιτιολογεί αυτό που ξέρει. Όλοι δεν είναι εμφανώς ικανοί να γνωρίζουν αληθινά, δηλαδή να αναγνωρίζονται ως προς την ικανότητά τους να αιτιολογούν αυτό που γνωρίζουν. Όλοι θεωρητικά οφείλουν να μπορούν να αναμιμνήσκουν, αλλά όλοι εκ των πραγμάτων δεν το μπορούν ή δεν το επιθυμούν, πράγμα που σε τελευταία ανάλυση είναι το ίδιο.[11]

Αναφορικά με την ψυχή το γεγονός της γέννησής της έχει την ίδια σημασία με το γεγονός του θανάτου της. Διαθέτει μάλιστα την διπλή δύναμη να δονείται από την πλευρά του νοητού, ταυτόχρονα όμως να επηρεάζεται από την έλλειψη νοησιμότητας και πραγματικότητας του αισθητού. Δεν μπορεί κανείς να εξαλείψει από την γνώση τα γεγονότα.

Στον «Φαίδωνα» ο Σωκράτης, μπορεί να διαχωρίσει την προύπαρξη της ψυχής από την ανάμνηση. Το να πούμε ότι η ψυχή μας υπήρχε «πρίν», σημαίνει  ότι αυτή υπάρχει με τον ίδιο τρόπο που υπάρχουν «τα πράγματα καθ’εαυτά». Η ψυχή επομένως είναι όμοια αλλά όχι ταυτόσημη με την καθαρή πραγματικότητα, άρα απαλλάσσεται από κάθε μυθικό στοιχείο. 

Η ψυχή και οι καθ’εαυτές πραγματικότητες επισημαίνει ο Σωκράτης διακρίνονται από την ισότιμη αναγκαιότητά τους να υπάρχουν. Η προύπαρξη δεν πρέπει να εννοείται χρονολογικά αλλά ως μία ύπαρξη ανεξάρτητη από κάθε ύπαρξη και από κάθε γέννηση. Με τον τρόπο αυτόν επιβεβαιώνεται μία μορφή ισότητας μεταξύ αφενός της οντολογικής-αχρονικής αιωνιότητας που αποτελούν οι καθαρές Μορφές, και αφετέρου του τρόπου ύπαρξης της ψυχής. Πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να παραχωρηθεί στην ψυχή ένα είδος αιωνιότητας. Η ανάμνηση προβάλλει την γνώση στο παρελθόν, σε έναν πρότερο χρόνο, τον χρόνο του πάντοτε, σε ένα παρελθόν που συντάσσει την σκέψη όχι μερικώς, αλλά με τόση πληρότητα, που η ξαφνική απώλεια της γνώσης να μην σημαίνει παρά την σύνδεση σκέψης και χρόνου.[12]

Η ανάμνηση έχει τον ιδιαίτερο τρόπο της χρονικότητας,ο οποίος ορίζεται από τις δικές της απαιτήσεις και όχι από την ροή του χρόνου. Εάν η γνώση θεωρείται κεκτημένο της ψυχής, τούτο σημαίνει η ζωή δεν έχει να προσκομίσει τίποτε στην γνώση, κάθε δε κίνηση προς την γνώση είναι ταυτόχρονα πρόοδος και επιστροφή. Ο χρόνος που ενέχεται στην ανάμνηση δεν είναι ο εμπειρικός χρόνος, που είναι αμετάκλητα προσανατολισμένος, ούτε εκείνος της σκέψης .Ο χρόνος δεν έχει νόημα για την σκέψη αλλά ωστόσο έχει μία πραγματικότητα.Η ύπαρξη των Μορφών και των Ουσιών στον Πλάτωνα, δεν παρουσιάζεται σαν μία υπόθεση που δεν έχει τίποτα το αυθαίρετο, γιατί αυτή προκύπτει από την δύναμη που έχουν ορισμένες μορφές να αναμιμνήσκουν. Βέβαια ο Πλάτων ορίζει ως αντικείμενο της ανάμνησης ,ως τρόπο ύπαρξης στον ο οποίο η ψυχή οφείλει να προσομοιάσει, ως την φύση εκείνου στο οποίο ο φιλόσοφος αποβλέπει, λέγοντας Ουσίες και όχι Μορφές.

Για τον Πλάτωνα κάθε πραγματικότητα είναι είτε μοντέλο, είτε εικόνα, εκτός από την ψυχή, που δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Δεν υπάρχει ούτε ένας διάλογος που να μην  αναφέρεται στην ψυχή, ούτε μία ερώτηση που να μην την εμπλέκει: «η ψυχή είναι το αγαθό το πιο θεικό και το πιο ιδιαίτερο, αλλά κανείς από εμάς δεν τιμά όπως πρέπει την ψυχή του.»[13]Η ζωή και η σκέψη από αυτήν αντλούν τις κινήσεις τους, ο κόσμος την σύνοχή του, η πόλη την οργάνωσή της. Τα πάντα συγκλίνουν προς την ψυχή και εγγράφονται σε αυτήν. Αυτή είναι ο εσωτερικός δεσμός που εμποδίζει την πλατωνική ψυχολογία, την ηθική, την κοσμολογία, να συσταθούν σε αυτόνομες επιστήμες.[14] Όλες οι χρησιμοποιημένες κατηγορίες μπορούν να μεταφερθούν πράγματι από το ένα πεδίο στο άλλο με άξονα την ψυχή.

H συγκλονιστική  εικόνα της ζωής, που σχεδιάζει η  «Πολιτεία», και  από την καλή και από την κακή της όψη, δεν είναι τίποτε άλλο παρά εικόνα της ψυχής. Και η αρματόδρομία των ψυχών, όπως παρουσιάζεται από τον Σωκράτη στον «Φαίδρο», όπου κάθε ψυχή αγωνίζεται να ακολουθήσει τον θεό της, είναι στην πράξη αναπαράσταση της ηθικής πάλης του ανθρώπου για την ανακάλυψη της αληθινής του προσωπικότητας. Η ψυχή στην εμπειρική πολιτεία δεν είναι εξαυλωμένη αρχή όπως την οραματίστηκε ο ορφισμός αλλά συγκεκριμένη δύναμη και ενέργεια. Δεν είναι κλειστή μεταφυσική οντότητα, που νοιάζεται μόνον για την μεταφυσική της μοίρα, αλλά μία μαχητική δύναμη, που διεκδικεί για την ζωή και τον εαυτό της[15]O Πλάτων διατυπώνει την περί ψυχής θεωρία του, με σκοπό να μας προσφέρει, μία λογική ερμηνεία της πραγματικότητας. 

Από αυτή την πραγματικότητα, ο λόγος του φιλοσόφου, ερμηνεύει την ουσία της ψυχής, δηλαδή τις βασικές δυνάμεις του ψυχικού κόσμου. Η ανθρώπινη ψυχή παρουσιάζεται ως αντικατοπτρισμός του κόσμου στην πολυμορφία του. Η ψυχή από την άποψη αυτή δεν είναι ενότητα αλλά διαίρεση. Η  εμπειρική κατάτμηση της ψυχικής ζωής, είναι αδύνατο να παρουσιάσει την ενότητα, που είναι ουσιαστικά η εσωτερική ψυχική ζωή. H ψυχή, η πόλις, και ο κόσμος, θέτουν στον Πλάτωνα τον ίδιο προβληματισμό. Τα μέρη της ψυχής, επομένως και οι αρετές της οφείλουν να εναρμονιστούν. Στην ιδανική Πόλη οι κοινωνικές τάξεις, άρα και οι τύποι των ανθρώπων που τις αποτελούν, πρέπει να ενωθούν αρμονικά, στην δε λογική σκέψη να συνεργαστεί η νοητή με την εμπειρική αιτιότητα.

Για την ψυχή, την πόλη και τον κόσμο, υπάρχει το εξής κοινό:

δεν υπάρχει για όλα αυτά δυνατή διαλεκτική γνώση, ο λόγος που καθορίζει τις περιπτώσεις αυτές είναι πάντοτε κανονιστικός.

Για να γνωρίσει κανείς την ψυχή, επομένως την πόλη και τον κόσμο, πρέπει να τα αναγάγει σε ένα μοντέλο τάξεως. Η ανθρώπινη ψυχή άλλωστε μπορεί τόσο να προσομοιάσει στο θεικό όσο και να μιμηθεί την πιο άγρια ζωότητα, μία πόλη μπορεί να είναι τέλεια κυβερνημένη όσο και αναρχική, και ο κόσμος μπορεί να οδηγηθεί στο καλό ή στο κακό. Η ψυχή δεν ανήκει στις ουσίες, αλλά αποκτά ισορροπίες κάτω από την διακυβέρνηση της νόησης.

Η επιστέγαση της κοσμικής θεωρίας του Πλάτωνα καταλήγει στην εσωτερική υπόσταση του Όντος. Ο κόσμος υπερβαίνει την φύση εκκινώντας από μία μεταφυσική πηγή. Η πραγματική προέλευση της ανθρώπινης πράξεως από την οποία δημιουργείται ο «υπέρ της φύσεως»  κόσμος ανήκει στο πνευματικό γίγνεσθαι,με το οποίο η ανθρώπινη διάνοια διατηρεί άρρηκτο δεσμό.Το γεγονός αυτό οφείλεται στο θεαματικό χαρακτηριστικό του πνεύματος που ονομάσαμε ανάμνηση. Η ανάμνηση δημιουργήθηκε μετά την αποξένωση μας από το τέλειο σύμπαν των Ιδεών.Στην ξένη γή ,μέσα στον κόσμο της φύσης, όπου τα ανθρώπινα όντα βιώνουν την απώλεια της μεταφυσικής τους ταυτότητας,η λήθη επικρατεί προσδίδοντας υπόσταση μονάχα στο παρόν.Ο άνθρωπος επιζητεί την επανασύνδεσή του με τα όντως όντα και αυτό το επιτυγχάνει με την γνώση των πραγμάτων η οποία παρέχεται από την μνήμη.

Η παρουσία του ανθρώπου μέσα στο φυσικό σύμπαν καθίσταται δυνατή εφόσον οι πράξεις του εναρμονίζονται με το πρότυπο των αιώνιων Μορφών. Οι πράξεις αυτές προέρχονται από την εσωτερική και την εξωτερική εμπειρία. Κατευθύνονται ωστόσο από το νοητικό μέρος της ψυχής. Το ουσιαστικό περιεχόμενο του πνεύματος υπερβαίνει τον αισθητό κόσμο της φύσεως, ο οποίος αποτελείται από το απτό και ορατό στοιχείο. Η περιοχή των σταθερών προτύπων τοποθετείται ουσιαστικά εκτός του φυσικού τόπου και χρόνου, περικλείει στην ουσία της τα χαρακτηριστικά του άπειρου και του αιώνιου. Πρόκειται επομένως για έναν κόσμο φυσικώς ανύπαρκτο, και μόνο μεταφυσικώς υπαρκτό. 

Το γνωρίζων υποκείμενο έρχεται σε επικοινωνία με αυτόν με την διαδικασία της ανάμνησης η οποία έχει και στατική και κινητική μορφή. Η πρώτη ανάγεται στην παρουσία του Πνεύματος στον χώρο και η δεύτερη στον χρόνο. Ο άνθρωπος ακολουθεί την πορεία της ζωής του με την νοσταλγία του ταξιδιώτη που αναζητά την πατρίδα του.Ο κόσμος του παρόντος είναι εφήμερος και παροδικός,για τον λόγο αυτό ο Πλάτων επιδιώκει να ιδρύσει μία Πολιτεία στα πλαίσια της φυσικής πραγματικότητας ,η οποία να ακολουθεί τα πρότυπα της ουράνιας πολιτείας των Ιδεών, όπου βρισκόταν το Πνεύμα πριν καταστεί ανθρώπινο. 

Το πνεύμα συνδέεται εφόσον αποκτά την γνώση των αισθητών αντικειμένων με το στοιχείο της υλικότητας. Τον δεσμό αυτόν προσπαθεί να υπερνικήσει το Πνεύμα με την καλλιέργεια της φιλοσοφικής γνώσης. Μέσω αυτής ο άνθρωπος καθίσταται πολίτης ενός καθολικού κόσμου όπου η ύλη και το  πνεύμα αποκτούν ενιαία υπόσταση.O εαυτός μας λέει ο Σωκράτης, δεν είναι το σώμα μας και τα πράγματα που αφορούν το σώμα αυτό. Το σώμα είναι κάτι που ανήκει σε εμάς, δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι.[16]Υπάρχουν λοιπόν δύο κόσμοι: ο κόσμος του μη όντος και ο κόσμος του όντος. Ο κόσμος της απάτης και ο κόσμος της αλήθειας. Ο «Φαίδρος» ειδικότερα είναι «γέννεσις προς την ουσίαν», δηλαδή  η προσπάθεια του Πλάτωνα να οδηγήσει την ανθρώπινη αναζήτηση στο Ον, το Αγαθό, και την Αλήθεια. Η διαλεκτική του Πλάτωνα είναι κατεξοχήν αντιδογματική. Έρως, σύνθεση, ιεραρχία, είναι στοιχεία, που δεν εντάσσουν το πνεύμα του φιλοσόφου σε μία κατηγορία σκέψης, ώστε  αρετή του να είναι και να βιώνεται η πνευματική εγρήγορση.[17]

Εμείς οι ίδιοι είμαστε η ψυχή μας. Αυτή είναι που χρησιμοποιεί το σώμα και όλα όσα ανήκουν σε αυτό. Η ψυχή είναι αυτή που άρχει είναι η αρχή όλων μέσα και γύρω μας.Οι μαθηματικές μορφές εισβάλλουν στο πέρασμα από το αισθητό στο νοητό. Αυτή η αναγκαιότητα δεν επιβάλλεται παρά ταύτα, παρά σε εκείνον, που θέτει τα ερωτήματα με την ευκαιρία μίας συγκεκριμένης μορφής.

---

[1] Bernard Williams, “Πλάτων- η επινόηση της φιλοσοφίας», μτφ Μ.Σκαρά,Ενάλιος, 2001,σ.σ 41.

[2]       «Φαίδων»,113 d-114 b.

[3] «Πολιτεία», Α,330 D-331a.

[4] Ούλριχ φον Βιλαμόβιτς :Πλάτων,η ζωή και το έργο του (νεότητα ,ώριμα χρόνια,γήρας), εκδόσεις ΚάκτοςΑθήνα 2005, σ.σ 517.

[5] Taran . L.  “The creation myth in Plato’s Timaeus” in Anton J.P. and Kustas G.. L.

 –Essays ih ancient Greek philosophy-N. York 1971,σ.σ 372.

[6] Πλάτων , «Πολιτεία V III 517 c» , εισαγωγή,μτφ,σχόλια Ν. Σκουτερόπυλος,Πόλις,2002, σ.σ 209.

[7] Φρανσουά Νταγκονιέ: « Οι μεγάλοι φιλόσοφοι και η φιλοσοφία τους»,μτφ Μ.Τριανταφύλλου,εκδόσεις Μελάνι,Αθήνα 2007,σ.σ 28.

[8] «Φαίδων» 71 α. εκδόσεις Πάπυρος,   Μonique Dixsaut : “Le desir de comprendre” σ.σ.  115-116.             

[9] «Πολιτικός» 83 b-c.

[10]Bibliotheque des philosophes “ Platon Le desir de comprendre”, par Monique Dixsaut,Paris,Libraire philosophique J.Vrin, 2003, σ.σ 115. 

[11] Bibliotheque des philosophes, “Pplaton Le desir de comprendre” par Monique Dixsaut,Paris,Libraire philosophique J.Vrin,2003, σ.σ 116

[12] Bibliotheque des philosophes, “Platon-Le desir de comprendre” par Monique Dixsaut,Paris,Libraire Philosophique J.Vrin,2003,σ.σ 116-117.

[13]   Πλάτωνος «Νόμοι» 7-26 α.

[14]  Βibliotheque des philosophes, “Platon-Le desir de comprendre”,par Monique Dixaut,Libraire philosophique J.Vrin,2003,σ.σ 117.

[15]  Ι.Θεοδωρακόπουλος: «Πλάτωνος - Φαίδρος»,Εστία,Αθήνα,2005,σ.σ 17.

[16]Κώστας.Π.Μιχαηλίδης: «Πλάτων,Λόγος και Μύθος»,εκδόσεις Παπαδήμα,1998,Αθήνα,σ.σ 24.

[17] Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο ερεύνης φιλοσοφίας, Άννα Κελεσίδου-Γαλανού, «Η έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική πολιτική φιλοσοφία», πρόλογος Γ.Μ. Νουάρου, Αθήναι 1982,σ.σ 20.