η ψυχη και ο φυσικος ανθρωπος στον J.J.ROUSSEAU
Η ανθρώπινη ψυχή αλλοιώθηκε στους κόλπους της κοινωνίας και στη θέση της ουράνιας και μεγαλόπρεπης απλότητας που ο πλάστης του είχε εμφυσήσει βρίσκει κανείς τώρα το πάθος και το παραλήρημα του νου.
Δεν είναι καθόλου εύκολο να ξεδιαλύνει κανείς τι είναι έμφυτο και τι επίκτητο, γι΄αυτό θα προβεί σε υποθέσεις για κάτι που δεν είναι βέβαιος αν υπήρχε ποτέ.
Αφήνοντας λοιπόν στην άκρη τα επιστημονικά βιβλία ο Ρουσσώ και μελετώντας τις πιο απλές λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής βρίσκει πως υπάρχουν δυο αρχές που προηγούνται της λογικής και αυτές είναι η μια που μας ωθεί να ενδιαφερθούμε για την αυτοσυντήρησή μας και η άλλη που εμπνέει απέχθεια για κάθε τι που πεθαίνει ή υποφέρει, δηλαδή ο οίκτος, η συμπόνια. Από αυτές τις δυο αρχές απορρέουν όλοι οι κανόνες του φυσικού νόμου. Κανόνες που η λογική θέτοντας σε άλλες βάσεις κατέπνιξε.
Ο άνθρωπος είναι πρώτα άνθρωπος και όχι φιλόσοφος, άρα πρέπει να μπορεί να τις συλλαμβάνει εφόσον είναι άνθρωπος. Με την εσωτερική παρόρμηση της συμπόνιας δεν θα προκαλέσει κακό στο συνάνθρωπό του εκτός αν κινδυνεύει η ζωή του. Σ΄αυτό το φυσικό δίκαιο μετέχουν και τα ζώα αφού κι αισθάνονται. Το αίσθημα είναι το σημαντικό και όχι το λογικό στην περίοδο αυτή.
Στο πρώτο μέρος της πραγματείας του αναφέρεται σε δυο ειδών ανισότητες, τη φυσική, γιατί δημιουργείται από τη φύση και είναι σχετική με τη διαφορά ηλικίας, υγείας, ρώμης, πνευματικών και ψυχικών προσόντων, και την ηθική ή πολιτική ανισότητα, γιατί εξαρτάται από ένα είδος σύμβασης και στηρίζεται ή τουλάχιστον επιτρέπεται από τη συναίνεση των ανθρώπων. Αυτή σχετίζεται με τα διάφορα προνόμια που απολαμβάνουν μερικοί σε βάρος άλλων (πλούτος, σεβασμός, ισχύς, υπακοή).
Απογυμνώνοντας τον άνθρωπο από κάθε τι επίκτητο τον βλέπει στη φύση να ικανοποιεί τις βασικές του ανάγκες. Η γη είναι γεμάτη δάση, ο άνθρωπος συνηθίζει στις κακοκαιρίες, έχει γερή κράση, με τα παιδιά εύρωστα και άρτια όπως τα παιδιά των Σπαρτιατών (φυσική επιλογή). Κουβαλά μόνο τον εαυτό του, δεν φοβάται.Εχθρούς έχει μόνο τις φυσικές αναπηρίες, την παιδική ηλικία, τα γερατειά, τις αρρώστιες, αλλά τα ξεπερνά με το φυσικότερο τρόπο, όπως όλα τα ζώα.
Τα πιο πολλά δεινά μας θα τα είχαμε αποφύγει αν διατηρούσαμε τον απλό τρόπο ζωής. Αν από τη φύση μας ήταν ταγμένο να είμαστε υγιείς, τολμώ σχεδόν να πως βεβαιώσω πως το σκέπτεσθαι είναι μια αφύσικη κατάσταση και πως ο άνθρωπος που στοχάζεται είναι ένα ζώο διεφθαρμένο.Με το να γίνεται κοινωνικός και σκλάβος καταντάει αδύναμος, φοβητσιάρης, σέρνεται. Ο μαλθακός τρόπος ζωής έχει σαν αποτέλεσμα να αποδυναμώνει μαζί τη ρώμη και το θάρρος του.
Μέχρις εδώ εξέτασε τη φυσική πλευρά του ανθρώπου και προχωρεί στη μεταφυσική και ηθική του πλευρά.
Το κάθε ζώο είναι μια έξυπνη μηχανή με αισθήσεις για να ενεργοποιείται και να διασφαλίζει τον εαυτό της από οτιδήποτε την απειλεί.. Στις λειτουργίες του ζώου η φύση τα κάνει όλα, ενώ στον άνθρωπο μετέχει ο ίδιος σαν ελεύθερος παράγων, μπορεί δηλαδή να επιλέξει ή να απορρίψει όχι από ένστικτο αλλά με μια ελεύθερη πράξη, γι΄αυτό και ένα ζώο μπορεί να πεθάνει της πείνας πάνω σε τρόφιμα που δεν είναι της φύσης του να φάει ενώ ο άνθρωπος θα τα δοκιμάσει. Ο άνθρωπος έχει συναίσθηση ότι είναι ελεύθερος να συμφωνήσει ή να αντισταθεί σε κάτι και η πνευματικότητα φαίνεται περισσότερο στη συναίσθηση της ελευθερίας.Μια άλλη ιδιότητα καθαρά ανθρώπινη είναι η ικανότητά του να τελειοποιεί τον εαυτό του, που δεν έχει το ζώο. Αυτή η ικανότητα για τελειοποίηση είναι και η αιτία των ανθρώπινων δεινών
Η γαλήνη των παθών και η άγνοια του κακού εμποδίζει τον άνθρωπο να κάνει το κακό, όπως και ο οίκτος, που παρατηρείται και στα ζώα που αποφεύγουν να πατήσουν ένα ζωντανό σώμα ή και με ανησυχία διέρχονται δίπλα από ένα νεκρό ζώο. Από τον οίκτο προέρχονται οι κοινωνικές αρετές, η γενναιοδωρία, η επιείκεια, η ανθρωπιά, οίκτος απέναντι στους αδύνατους, στους ένοχους ή σε όλο το ανθρώπινο είδος. Η ευμένεια και η φιλία είναι παράγωγα του οίκτου.
Πρέπει όμως να διακρίνουμε πως άλλο είναι η διατήρηση του εαυτού μας και άλλο η φιλαυτία, ο εγωισμός, που είναι γέννημα του νου.
Ενώ ο φυσικός άνθρωπος θα τρέξει να βοηθήσει τον χτυπημένο, τον πληγωμένο, ο σύγχρονος πολιτισμένος θα χωθεί στο κρεβάτι του λέγοντας "εσύ μπορείς να χαθείς, εγώ είμαι ασφαλής". Μπορούν να σφάζουν τον συνάνθρωπό του κάτω από το παράθυρό του και να μην ενοχλείται, ενώ ο πρωτόγονος δεν έχει τέτοιο αξιοθαύμαστο ταλέντο, απόδειξη ότι ο απλός οίκτος έχει για τον άνθρωπο της φύσης τη θέση των νόμων, των ηθών, της αρετής, με το πλεονέκτημα πως κανείς δεν μπαίνει στον πειρασμό να παρακούσει τη γλυκιά φωνή του. Απόδειξη ότι ο απλός λαός τρέχει αμέσως να χωρίσει αντιπάλους και τους εμποδίζει να αλληλοσφαγούν.
Αντί του μην κάνεις στον άλλο ό,τι δεν θέλεις να σου κάνουν, το ωφέλησε τον εαυτό του με όση μπορείς λιγότερη ζημιά για τον πλησίον σου είναι ένα απόφθεγμα φυσικής καλοσύνης.
Μια διάκριση επίσης πρέπει να γίνει στον έρωτα. Ο έρωτας έχει το φυσικό και το συναισθηματικό του μέρος. Το φυσικό σχετίζεται με το γενικό πόθο για το άλλο φύλο. Για τον φυσικό άνθρωπο οποιοδήποτε άτομο του άλλου φύλου είναι καλό, αφού είναι περιορισμένος στο φυσικό μέρος του έρωτα και όχι στο συναισθηματικό, που σχετίζεται με αξίες ομορφιάς, θαυμασμού, συγκρίσεις, αναλογίες και άλλα.
Ύστερα από αιώνες τέτοιας ζωής ο άνθρωπος αλλάζει. Γράφει στο δεύτερο μέρος της πραγματείας του: "Ο πρώτος που έχοντας περιφράξει ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει: Αυτό είναι δικό μου, και βρήκε ανθρώπους αρκετά αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο πρώτος ιδρυτής της κοινωνίας των πολιτών. Από πόσα εγκλήματα, πολέμους φόνους από πόσες αθλιότητες θα είχε απαλλάξει το ανθρώπινο γένος εκείνος που ξεριζώνοντας τους πασσάλους ή σκεπάζοντας το χαντάκι θα φώναζε στους συνανθρώπους του "Μην ακούτε αυτόν τον αγύρτη, χαθήκατε αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους και η γη δεν ανήκει σε κανένα".
Δεν έφτασε όμως τυχαία εκεί ο άνθρωπος. Το πρώτο στάδιο της ζωής του στη φύση ήταν αυτό που περιγράφτηκε στο πρώτο βιβλίο. Σιγά σιγά είδε τα εμπόδια στη φύση, έμαθε να τα υπερνικά , πολλαπλασιάζονταν οι δυσκολίες με τα χρόνια και το πλήθος των ανθρώπων έμαθε τη φωτιά, τις τέχνες, τη γλώσσα της επικοινωνίας. Ο άνθρωπος κατασκευάζει καλύβια, βρίσκεται στην εποχή της πρώτης επανάστασης, Συναισθηματικά, μένοντας στα καλύβια δένεται με τους άλλους, αποκτά οικογένεια. Οι γυναίκες μένουν στο σπίτι κι ο άντρας βγαίνει σε αναζήτηση τροφής. Έχουν ελεύθερο χρόνο και προσφέρουν στον εαυτό τους ανέσεις, τραγούδι και χορό.
Φυσικά φαινόμενα και ανακατατάξεις στη γη, πλημμύρες και σεισμοί, συντελούν στο να πλησιάσουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, γίνονται τα έθνη, με τα δικά τους ήθη και έθιμα, αποκτούν ιδέες αξίας και ομορφιάς, γεννιούνται αισθήματα προτίμησης. Η ζήλια κι η διχόνοια θριαμβεύουν, αυτός που τραγουδά ή χορεύει καλύτερα, ο πιο όμορφος, ο πιο επιδέξιος χαίρει εκτίμησης, πράγμα που ήταν και το πρώτο βήμα προς την ανισότητα και προς τα πάθη της ματαιοδοξίας, της περιφρόνησης, της ντροπής, του φθόνου, της εκδίκησης. Οι φυσικές αρετές, όπως ο οίκτος, υφίστανται αλλοίωση.
Όσο καιρό μπορούσαν μόνοι τους οι άνθρωποι να κάνουν τις εργασίες τους, έζησαν ελεύθεροι, γεροί, καλοί κι ευτυχισμένοι, με ελεύθερες σχέσεις. Από τη στιγμή όμως που κατάλαβε ο ένας ότι ήταν χρήσιμος στον άλλο, η ισότητα χάθηκε, η ιδιοκτησία εισχώρησε, η εργασία έγινε απαραίτητη, τα δάση έγιναν κάμπη που έπρεπε να ποτιστούν με ανθρώπινο ιδρώτα και μαζί με τη σοδειά άρχισε να βλασταίνει η σκλαβιά και η δυστυχία.
Η μεταλλουργία και η γεωργία προκάλεσαν αυτή τη μεγάλη επανάσταση. Το σίδερο και το σιτάρι εκπολίτισαν αλλά και κατέστρεψαν τον άνθρωπο. Το σίδηρο ίσως έμαθαν να το λιώνουν παρατηρώντας την έκρηξη ηφαιστείου. Από την ώρα που χρειάστηκε να λιώσουν το σίδερο και άλλοι να τους θρέψουν άρχισε η καλλιέργεια της γης, συνέπεια της οποίας ήταν η διανομή της και απόρροια της εγκαθιδρυμένης ήδη ιδιοκτησίας ήταν οι πρώτοι κανόνες δικαίου.
Η ιδιοκτησία πηγάζει από την εργασία. Τη γη που εργάστηκε ο άνθρωπος την έκαμε δική του με το μόχθο του και με τα χρόνια. Το δίκαιο της ιδιοκτησίας δημιούργησε ένα άλλο είδος δικαίου, εξ ου και οι αρχαίοι τη Δήμητρα την θεωρούσαν και θεσμοφόρο και τη γιόρταζαν με τα θεσμοφόρια. Οι διαφορές των ανθρώπων έτσι και με τα διάφορα επαγγέλματα και με την ιδιοκτησία αυξάνονται. Πνευματικά αρχίζει να αναπτύσσεται ο άνθρωπος, η λογική, η κρίση, η φιλαυτία, η μνήμη και φαντασία. Αρχίζουν να θέλουν να φαίνονται καλύτεροι από ό,τι είναι,. Το "φαίνεσθαι" έχει μεγαλύτερη σημασία από το είναι, μεγαλοπρέπεια αλλά και φτώχεια, βία και αρπαγές φτωχών από πλουσίους, και όλα τα κακά.
Ο πλούσιος σπρωγμένος από την ανάγκη συνέλαβε το σχέδιο να καλέσει τους φτωχούς να τον υπερασπιστούν στις επιθέσεις των συμμοριών των ληστών και τους κάλεσε να ενωθούν για να εξασφαλίσουν ό,τι ο καθένας έχει. Κανονισμοί δικαιοσύνης και ειρήνης θεσπίζονται, οι φτωχοί τρέχουν στα δεσμά του πλουσίου νομίζοντας πως εξασφαλίζουν την ελευθερία τους, όπως ο πληγωμένος δέχεται να του κόψουν το χέρι για να σώσει το υπόλοιπο σώμα του.
Την πρώτη σχηματισμένη κοινωνία ακολουθούν άλλες, συγκρούονται μεταξύ τους, διεξάγονται εθνικοί πόλεμοι.
Κλήθηκαν θεσμοθέτες να διορθώσουν τα λάθη των πρώτων κοινωνιών αλλά μόνο το ξεκαθάρισμα όλων των παλιών υλικών θα τις έσωζε, όπως τη Σπάρτη επί Λυκούργου.
Λόγω των πολλών αταξιών οι άνθρωποι εμπιστεύτηκαν σε δημόσιους λειτουργούς τη φροντίδα της τήρησης των αποφάσεων του λαού.Αυτοί όμως τους εκμεταλλεύτηκαν κι έγιναν δεσπότες τους Η φυσική προδιάθεση του ανθρώπου όμως είναι η ελευθερία και τούτο μπορούμε να το καταλάβουμε όχι από τον εξευτελισμό των υποδούλων , γιατί ο δούλος δεν μπορεί να κρίνει τι είναι ελευθερία, αλλά από τους αγώνες των ελευθέρων να την διατηρήσουν. Την ελευθερία δεν έχει κανένας δικαίωμα να την αποστερήσει από κανένα. Κι οι ηγεμόνες δεν είναι γονείς, όπως μερικοί διατείνονται, γιατί ούτε οι γονείς δεν μπορούν να αφαιρούν την ελευθερία των παιδιών τους. Η ζωή και η ελευθερία είναι ουσιώδη δώρα της φύσης που στον καθένα επιτρέπεται να τα χαίρεται και που είναι πολύ αμφίβολο αν έχει το δικαίωμα να α αποστερείται. Αφαιρώντας το ένα υποβαθμίζει την ύπαρξή του, αφαιρώντας το άλλο την αφανίζει..
Αυτοί που αποφάσισαν πως το παιδί ενός σκλάβου θα γεννιέται σκλάβος αποφάσισαν ένα άνθρωπος να μη γεννιέται άνθρωπος. Η δεσποτεία είναι από τη φύση της παράνομη. Παρενθετικά μπορεί όμως να αναφερθεί πως η ίδρυση του πολιτικού σώματος οφείλεται σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στο λαό και τους ηγέτες που αυτός εκλέγει και υποχρεώνονται με το συμβόλαιο αυτό να υπακούν στους συμφωνημένους νόμους και τα δυο μέρη .
Στα διάφορα είδη των κυβερνήσεων στην αρχή οι άρχοντες ήταν αιρετοί, ανάλογα με την πείρα και την αρετή τους, αργότερα όμως οι φατρίες και οι ραδιουργίες οδήγησαν σε εμφύλιους πολέμους, οπότε οι άρχοντες επωφελήθηκαν των περιστάσεων και διαιώνισαν την εξουσία τους, έγιναν κληρονομικοί άρχοντες, θεωρούν το αξίωμά τους οικογενειακό, τον εαυτό τους ιδιοκτήτη του κράτους, τους συμπολίτες τους δούλους και τους μετρούν όπως τα ζώα και τα πράγματα που τους ανήκουν, αυτοαποκαλούνται ισόθεοι και βασιλείς βασιλέων.
Αν ακολουθήσουμε την πορεία της ανισότητας μέσα από τις διάφορες αλλαγές θα δούμε ότι η θεμελίωση του νόμου και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας ήταν το πρώτο της στάδιο, η εγκαθίδρυση της εξουσίας το δεύτερο και το τρίτο και τελευταίο η αλλαγή από νόμιμη εξουσία σε αυθαίρετη, σε τρόπο ώστε η σχέση πλούσιος φτωχός να έχει προέλθει από την πρώτη, η σχέση ισχυρός αδύνατος από τη δεύτερη και η σχέση αφέντης δούλος από την τρίτη περίοδο που αποτελεί και τον τελευταίο βαθμό ανισότητας και οριακό σημείο όπου καταλήγουν στο τέλος όλες οι άλλες, μέχρις ότου κάποιες νέες επαναστάσεις διαλύσουν εντελώς την κυβέρνηση ή την οδηγήσουν στο δρόμο της νόμιμης συγκρότησης.
Τα ίδια πάθη που κάνουν απαραίτητη τη κοινωνική θεσμοθέτηση κάνουν αναπότρεπτη και την κατάχρησή της
Όταν οι υπήκοοι δεν έχουν άλλο νόμο από τη βούληση του αφέντη ούτε ο αφέντης άλλο κανόνα από τα πάθη του, οι έννοιες του καλού και οι αρχές της δικαιοσύνης εξαφανίζονται. Όλα υπάγονται στο νόμο του ισχυροτέρου και μια νέα φυσική κατάσταση διαφορετική, καρπός μιας υπέρμετρης διάβρωσης , δημιουργείται.
Το συμβόλαιο της διακυβέρνησης είναι τόσο διαλυμένο, ώστε όταν μπορεί να εκδιωχθεί ο αφέντης δεν μπορεί να διαμαρτυρηθεί για τη βία.
Η εξέγερση που έχει ως αποτέλεσμα το φόνο ή την εκθρόνιση ενός ηγεμόνα είναι μια πράξη το ίδιο νόμιμη με εκείνο που ο ίδιος έκανε πρωτύτερα διαφεντεύοντας τη ζωή και το βιος των υπηκόων του. Η βία και μόνο τον στήριζε, η βία και μόνο αυτή τον ανατρέπει. Όλα γίνονται έτσι σύμφωνα με τον κανόνα της φύσης.
Και τελειώνει με τα "Δοκίμασα να παρουσιάσω την καταγωγή και την εξέλιξη της ανισότητας, την ίδρυση και κατάχρηση των πολιτικών κοινωνιών, στο μέτρο που μπορούμε να τις συναγάγουμε από τη φύση του ανθρώπου, με μοναδικό φως το φως της σκέψης, και άσχετο με τα ιερά δόγματα που δίνουν στην ανώτερη εξουσία την έγκριση του θείου δικαίου. Από την παρουσίαση αυτή συνάγεται ότι η ανισότητα, ενώ σχεδόν είναι μηδενική στη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, αντλεί τη δύναμη και την αύξησή της από την ανάπτυξη των ικανοτήτων μας και από την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος, και γίνεται μόνιμη και νόμιμη με την εγκαθίδρυση της ιδιοκτησίας και των νόμων. Βγαίνει ακόμη το συμπέρασμα πως η ηθική ανισότητα, που είναι επιτρεπτή μόνο από το θετικό δίκαιο, είναι αντίθετη προς το φυσικό δίκαιο, κάθε φορά που δε συμβαδίζει, στην ίδια αναλογία, με τη σωματική ανισότητα. Διάκριση που προσδιορίζει αρκετά τι πρέπει να σκεφτούμε επί του προκειμένου για το είδος της ανισότητας που δεσπόζει ανάμεσα σε όλους τους λαούς με πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Γιατί είναι φανερά αντίθετο προς το φυσικό νόμο, όποιον ορισμό κι αν του δώσουμε, ένα παιδί να προστάζει ένα γέροντα, ένας ηλίθιος να οδηγεί ένα μυαλωμένο και μια χούφτα άνθρωποι να κολυμπούν σε περίσσια αγαθά, τη στιγμή που το πλήθος των πεινασμένων στερείται τα απολύτως απαραίτητα."
Η ανθρώπινη ψυχή αλλοιώθηκε στους κόλπους της κοινωνίας και στη θέση της ουράνιας και μεγαλόπρεπης απλότητας που ο πλάστης του είχε εμφυσήσει βρίσκει κανείς τώρα το πάθος και το παραλήρημα του νου.
Δεν είναι καθόλου εύκολο να ξεδιαλύνει κανείς τι είναι έμφυτο και τι επίκτητο, γι΄αυτό θα προβεί σε υποθέσεις για κάτι που δεν είναι βέβαιος αν υπήρχε ποτέ.
Αφήνοντας λοιπόν στην άκρη τα επιστημονικά βιβλία ο Ρουσσώ και μελετώντας τις πιο απλές λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής βρίσκει πως υπάρχουν δυο αρχές που προηγούνται της λογικής και αυτές είναι η μια που μας ωθεί να ενδιαφερθούμε για την αυτοσυντήρησή μας και η άλλη που εμπνέει απέχθεια για κάθε τι που πεθαίνει ή υποφέρει, δηλαδή ο οίκτος, η συμπόνια. Από αυτές τις δυο αρχές απορρέουν όλοι οι κανόνες του φυσικού νόμου. Κανόνες που η λογική θέτοντας σε άλλες βάσεις κατέπνιξε.
Ο άνθρωπος είναι πρώτα άνθρωπος και όχι φιλόσοφος, άρα πρέπει να μπορεί να τις συλλαμβάνει εφόσον είναι άνθρωπος. Με την εσωτερική παρόρμηση της συμπόνιας δεν θα προκαλέσει κακό στο συνάνθρωπό του εκτός αν κινδυνεύει η ζωή του. Σ΄αυτό το φυσικό δίκαιο μετέχουν και τα ζώα αφού κι αισθάνονται. Το αίσθημα είναι το σημαντικό και όχι το λογικό στην περίοδο αυτή.
Στο πρώτο μέρος της πραγματείας του αναφέρεται σε δυο ειδών ανισότητες, τη φυσική, γιατί δημιουργείται από τη φύση και είναι σχετική με τη διαφορά ηλικίας, υγείας, ρώμης, πνευματικών και ψυχικών προσόντων, και την ηθική ή πολιτική ανισότητα, γιατί εξαρτάται από ένα είδος σύμβασης και στηρίζεται ή τουλάχιστον επιτρέπεται από τη συναίνεση των ανθρώπων. Αυτή σχετίζεται με τα διάφορα προνόμια που απολαμβάνουν μερικοί σε βάρος άλλων (πλούτος, σεβασμός, ισχύς, υπακοή).
Απογυμνώνοντας τον άνθρωπο από κάθε τι επίκτητο τον βλέπει στη φύση να ικανοποιεί τις βασικές του ανάγκες. Η γη είναι γεμάτη δάση, ο άνθρωπος συνηθίζει στις κακοκαιρίες, έχει γερή κράση, με τα παιδιά εύρωστα και άρτια όπως τα παιδιά των Σπαρτιατών (φυσική επιλογή). Κουβαλά μόνο τον εαυτό του, δεν φοβάται.Εχθρούς έχει μόνο τις φυσικές αναπηρίες, την παιδική ηλικία, τα γερατειά, τις αρρώστιες, αλλά τα ξεπερνά με το φυσικότερο τρόπο, όπως όλα τα ζώα.
Τα πιο πολλά δεινά μας θα τα είχαμε αποφύγει αν διατηρούσαμε τον απλό τρόπο ζωής. Αν από τη φύση μας ήταν ταγμένο να είμαστε υγιείς, τολμώ σχεδόν να πως βεβαιώσω πως το σκέπτεσθαι είναι μια αφύσικη κατάσταση και πως ο άνθρωπος που στοχάζεται είναι ένα ζώο διεφθαρμένο.Με το να γίνεται κοινωνικός και σκλάβος καταντάει αδύναμος, φοβητσιάρης, σέρνεται. Ο μαλθακός τρόπος ζωής έχει σαν αποτέλεσμα να αποδυναμώνει μαζί τη ρώμη και το θάρρος του.
Μέχρις εδώ εξέτασε τη φυσική πλευρά του ανθρώπου και προχωρεί στη μεταφυσική και ηθική του πλευρά.
Το κάθε ζώο είναι μια έξυπνη μηχανή με αισθήσεις για να ενεργοποιείται και να διασφαλίζει τον εαυτό της από οτιδήποτε την απειλεί.. Στις λειτουργίες του ζώου η φύση τα κάνει όλα, ενώ στον άνθρωπο μετέχει ο ίδιος σαν ελεύθερος παράγων, μπορεί δηλαδή να επιλέξει ή να απορρίψει όχι από ένστικτο αλλά με μια ελεύθερη πράξη, γι΄αυτό και ένα ζώο μπορεί να πεθάνει της πείνας πάνω σε τρόφιμα που δεν είναι της φύσης του να φάει ενώ ο άνθρωπος θα τα δοκιμάσει. Ο άνθρωπος έχει συναίσθηση ότι είναι ελεύθερος να συμφωνήσει ή να αντισταθεί σε κάτι και η πνευματικότητα φαίνεται περισσότερο στη συναίσθηση της ελευθερίας.Μια άλλη ιδιότητα καθαρά ανθρώπινη είναι η ικανότητά του να τελειοποιεί τον εαυτό του, που δεν έχει το ζώο. Αυτή η ικανότητα για τελειοποίηση είναι και η αιτία των ανθρώπινων δεινών
Η γαλήνη των παθών και η άγνοια του κακού εμποδίζει τον άνθρωπο να κάνει το κακό, όπως και ο οίκτος, που παρατηρείται και στα ζώα που αποφεύγουν να πατήσουν ένα ζωντανό σώμα ή και με ανησυχία διέρχονται δίπλα από ένα νεκρό ζώο. Από τον οίκτο προέρχονται οι κοινωνικές αρετές, η γενναιοδωρία, η επιείκεια, η ανθρωπιά, οίκτος απέναντι στους αδύνατους, στους ένοχους ή σε όλο το ανθρώπινο είδος. Η ευμένεια και η φιλία είναι παράγωγα του οίκτου.
Πρέπει όμως να διακρίνουμε πως άλλο είναι η διατήρηση του εαυτού μας και άλλο η φιλαυτία, ο εγωισμός, που είναι γέννημα του νου.
Ενώ ο φυσικός άνθρωπος θα τρέξει να βοηθήσει τον χτυπημένο, τον πληγωμένο, ο σύγχρονος πολιτισμένος θα χωθεί στο κρεβάτι του λέγοντας "εσύ μπορείς να χαθείς, εγώ είμαι ασφαλής". Μπορούν να σφάζουν τον συνάνθρωπό του κάτω από το παράθυρό του και να μην ενοχλείται, ενώ ο πρωτόγονος δεν έχει τέτοιο αξιοθαύμαστο ταλέντο, απόδειξη ότι ο απλός οίκτος έχει για τον άνθρωπο της φύσης τη θέση των νόμων, των ηθών, της αρετής, με το πλεονέκτημα πως κανείς δεν μπαίνει στον πειρασμό να παρακούσει τη γλυκιά φωνή του. Απόδειξη ότι ο απλός λαός τρέχει αμέσως να χωρίσει αντιπάλους και τους εμποδίζει να αλληλοσφαγούν.
Αντί του μην κάνεις στον άλλο ό,τι δεν θέλεις να σου κάνουν, το ωφέλησε τον εαυτό του με όση μπορείς λιγότερη ζημιά για τον πλησίον σου είναι ένα απόφθεγμα φυσικής καλοσύνης.
Μια διάκριση επίσης πρέπει να γίνει στον έρωτα. Ο έρωτας έχει το φυσικό και το συναισθηματικό του μέρος. Το φυσικό σχετίζεται με το γενικό πόθο για το άλλο φύλο. Για τον φυσικό άνθρωπο οποιοδήποτε άτομο του άλλου φύλου είναι καλό, αφού είναι περιορισμένος στο φυσικό μέρος του έρωτα και όχι στο συναισθηματικό, που σχετίζεται με αξίες ομορφιάς, θαυμασμού, συγκρίσεις, αναλογίες και άλλα.
Ύστερα από αιώνες τέτοιας ζωής ο άνθρωπος αλλάζει. Γράφει στο δεύτερο μέρος της πραγματείας του: "Ο πρώτος που έχοντας περιφράξει ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει: Αυτό είναι δικό μου, και βρήκε ανθρώπους αρκετά αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο πρώτος ιδρυτής της κοινωνίας των πολιτών. Από πόσα εγκλήματα, πολέμους φόνους από πόσες αθλιότητες θα είχε απαλλάξει το ανθρώπινο γένος εκείνος που ξεριζώνοντας τους πασσάλους ή σκεπάζοντας το χαντάκι θα φώναζε στους συνανθρώπους του "Μην ακούτε αυτόν τον αγύρτη, χαθήκατε αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους και η γη δεν ανήκει σε κανένα".
Δεν έφτασε όμως τυχαία εκεί ο άνθρωπος. Το πρώτο στάδιο της ζωής του στη φύση ήταν αυτό που περιγράφτηκε στο πρώτο βιβλίο. Σιγά σιγά είδε τα εμπόδια στη φύση, έμαθε να τα υπερνικά , πολλαπλασιάζονταν οι δυσκολίες με τα χρόνια και το πλήθος των ανθρώπων έμαθε τη φωτιά, τις τέχνες, τη γλώσσα της επικοινωνίας. Ο άνθρωπος κατασκευάζει καλύβια, βρίσκεται στην εποχή της πρώτης επανάστασης, Συναισθηματικά, μένοντας στα καλύβια δένεται με τους άλλους, αποκτά οικογένεια. Οι γυναίκες μένουν στο σπίτι κι ο άντρας βγαίνει σε αναζήτηση τροφής. Έχουν ελεύθερο χρόνο και προσφέρουν στον εαυτό τους ανέσεις, τραγούδι και χορό.
Φυσικά φαινόμενα και ανακατατάξεις στη γη, πλημμύρες και σεισμοί, συντελούν στο να πλησιάσουν οι άνθρωποι μεταξύ τους, γίνονται τα έθνη, με τα δικά τους ήθη και έθιμα, αποκτούν ιδέες αξίας και ομορφιάς, γεννιούνται αισθήματα προτίμησης. Η ζήλια κι η διχόνοια θριαμβεύουν, αυτός που τραγουδά ή χορεύει καλύτερα, ο πιο όμορφος, ο πιο επιδέξιος χαίρει εκτίμησης, πράγμα που ήταν και το πρώτο βήμα προς την ανισότητα και προς τα πάθη της ματαιοδοξίας, της περιφρόνησης, της ντροπής, του φθόνου, της εκδίκησης. Οι φυσικές αρετές, όπως ο οίκτος, υφίστανται αλλοίωση.
Όσο καιρό μπορούσαν μόνοι τους οι άνθρωποι να κάνουν τις εργασίες τους, έζησαν ελεύθεροι, γεροί, καλοί κι ευτυχισμένοι, με ελεύθερες σχέσεις. Από τη στιγμή όμως που κατάλαβε ο ένας ότι ήταν χρήσιμος στον άλλο, η ισότητα χάθηκε, η ιδιοκτησία εισχώρησε, η εργασία έγινε απαραίτητη, τα δάση έγιναν κάμπη που έπρεπε να ποτιστούν με ανθρώπινο ιδρώτα και μαζί με τη σοδειά άρχισε να βλασταίνει η σκλαβιά και η δυστυχία.
Η μεταλλουργία και η γεωργία προκάλεσαν αυτή τη μεγάλη επανάσταση. Το σίδερο και το σιτάρι εκπολίτισαν αλλά και κατέστρεψαν τον άνθρωπο. Το σίδηρο ίσως έμαθαν να το λιώνουν παρατηρώντας την έκρηξη ηφαιστείου. Από την ώρα που χρειάστηκε να λιώσουν το σίδερο και άλλοι να τους θρέψουν άρχισε η καλλιέργεια της γης, συνέπεια της οποίας ήταν η διανομή της και απόρροια της εγκαθιδρυμένης ήδη ιδιοκτησίας ήταν οι πρώτοι κανόνες δικαίου.
Η ιδιοκτησία πηγάζει από την εργασία. Τη γη που εργάστηκε ο άνθρωπος την έκαμε δική του με το μόχθο του και με τα χρόνια. Το δίκαιο της ιδιοκτησίας δημιούργησε ένα άλλο είδος δικαίου, εξ ου και οι αρχαίοι τη Δήμητρα την θεωρούσαν και θεσμοφόρο και τη γιόρταζαν με τα θεσμοφόρια. Οι διαφορές των ανθρώπων έτσι και με τα διάφορα επαγγέλματα και με την ιδιοκτησία αυξάνονται. Πνευματικά αρχίζει να αναπτύσσεται ο άνθρωπος, η λογική, η κρίση, η φιλαυτία, η μνήμη και φαντασία. Αρχίζουν να θέλουν να φαίνονται καλύτεροι από ό,τι είναι,. Το "φαίνεσθαι" έχει μεγαλύτερη σημασία από το είναι, μεγαλοπρέπεια αλλά και φτώχεια, βία και αρπαγές φτωχών από πλουσίους, και όλα τα κακά.
Ο πλούσιος σπρωγμένος από την ανάγκη συνέλαβε το σχέδιο να καλέσει τους φτωχούς να τον υπερασπιστούν στις επιθέσεις των συμμοριών των ληστών και τους κάλεσε να ενωθούν για να εξασφαλίσουν ό,τι ο καθένας έχει. Κανονισμοί δικαιοσύνης και ειρήνης θεσπίζονται, οι φτωχοί τρέχουν στα δεσμά του πλουσίου νομίζοντας πως εξασφαλίζουν την ελευθερία τους, όπως ο πληγωμένος δέχεται να του κόψουν το χέρι για να σώσει το υπόλοιπο σώμα του.
Την πρώτη σχηματισμένη κοινωνία ακολουθούν άλλες, συγκρούονται μεταξύ τους, διεξάγονται εθνικοί πόλεμοι.
Κλήθηκαν θεσμοθέτες να διορθώσουν τα λάθη των πρώτων κοινωνιών αλλά μόνο το ξεκαθάρισμα όλων των παλιών υλικών θα τις έσωζε, όπως τη Σπάρτη επί Λυκούργου.
Λόγω των πολλών αταξιών οι άνθρωποι εμπιστεύτηκαν σε δημόσιους λειτουργούς τη φροντίδα της τήρησης των αποφάσεων του λαού.Αυτοί όμως τους εκμεταλλεύτηκαν κι έγιναν δεσπότες τους Η φυσική προδιάθεση του ανθρώπου όμως είναι η ελευθερία και τούτο μπορούμε να το καταλάβουμε όχι από τον εξευτελισμό των υποδούλων , γιατί ο δούλος δεν μπορεί να κρίνει τι είναι ελευθερία, αλλά από τους αγώνες των ελευθέρων να την διατηρήσουν. Την ελευθερία δεν έχει κανένας δικαίωμα να την αποστερήσει από κανένα. Κι οι ηγεμόνες δεν είναι γονείς, όπως μερικοί διατείνονται, γιατί ούτε οι γονείς δεν μπορούν να αφαιρούν την ελευθερία των παιδιών τους. Η ζωή και η ελευθερία είναι ουσιώδη δώρα της φύσης που στον καθένα επιτρέπεται να τα χαίρεται και που είναι πολύ αμφίβολο αν έχει το δικαίωμα να α αποστερείται. Αφαιρώντας το ένα υποβαθμίζει την ύπαρξή του, αφαιρώντας το άλλο την αφανίζει..
Αυτοί που αποφάσισαν πως το παιδί ενός σκλάβου θα γεννιέται σκλάβος αποφάσισαν ένα άνθρωπος να μη γεννιέται άνθρωπος. Η δεσποτεία είναι από τη φύση της παράνομη. Παρενθετικά μπορεί όμως να αναφερθεί πως η ίδρυση του πολιτικού σώματος οφείλεται σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στο λαό και τους ηγέτες που αυτός εκλέγει και υποχρεώνονται με το συμβόλαιο αυτό να υπακούν στους συμφωνημένους νόμους και τα δυο μέρη .
Στα διάφορα είδη των κυβερνήσεων στην αρχή οι άρχοντες ήταν αιρετοί, ανάλογα με την πείρα και την αρετή τους, αργότερα όμως οι φατρίες και οι ραδιουργίες οδήγησαν σε εμφύλιους πολέμους, οπότε οι άρχοντες επωφελήθηκαν των περιστάσεων και διαιώνισαν την εξουσία τους, έγιναν κληρονομικοί άρχοντες, θεωρούν το αξίωμά τους οικογενειακό, τον εαυτό τους ιδιοκτήτη του κράτους, τους συμπολίτες τους δούλους και τους μετρούν όπως τα ζώα και τα πράγματα που τους ανήκουν, αυτοαποκαλούνται ισόθεοι και βασιλείς βασιλέων.
Αν ακολουθήσουμε την πορεία της ανισότητας μέσα από τις διάφορες αλλαγές θα δούμε ότι η θεμελίωση του νόμου και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας ήταν το πρώτο της στάδιο, η εγκαθίδρυση της εξουσίας το δεύτερο και το τρίτο και τελευταίο η αλλαγή από νόμιμη εξουσία σε αυθαίρετη, σε τρόπο ώστε η σχέση πλούσιος φτωχός να έχει προέλθει από την πρώτη, η σχέση ισχυρός αδύνατος από τη δεύτερη και η σχέση αφέντης δούλος από την τρίτη περίοδο που αποτελεί και τον τελευταίο βαθμό ανισότητας και οριακό σημείο όπου καταλήγουν στο τέλος όλες οι άλλες, μέχρις ότου κάποιες νέες επαναστάσεις διαλύσουν εντελώς την κυβέρνηση ή την οδηγήσουν στο δρόμο της νόμιμης συγκρότησης.
Τα ίδια πάθη που κάνουν απαραίτητη τη κοινωνική θεσμοθέτηση κάνουν αναπότρεπτη και την κατάχρησή της
Όταν οι υπήκοοι δεν έχουν άλλο νόμο από τη βούληση του αφέντη ούτε ο αφέντης άλλο κανόνα από τα πάθη του, οι έννοιες του καλού και οι αρχές της δικαιοσύνης εξαφανίζονται. Όλα υπάγονται στο νόμο του ισχυροτέρου και μια νέα φυσική κατάσταση διαφορετική, καρπός μιας υπέρμετρης διάβρωσης , δημιουργείται.
Το συμβόλαιο της διακυβέρνησης είναι τόσο διαλυμένο, ώστε όταν μπορεί να εκδιωχθεί ο αφέντης δεν μπορεί να διαμαρτυρηθεί για τη βία.
Η εξέγερση που έχει ως αποτέλεσμα το φόνο ή την εκθρόνιση ενός ηγεμόνα είναι μια πράξη το ίδιο νόμιμη με εκείνο που ο ίδιος έκανε πρωτύτερα διαφεντεύοντας τη ζωή και το βιος των υπηκόων του. Η βία και μόνο τον στήριζε, η βία και μόνο αυτή τον ανατρέπει. Όλα γίνονται έτσι σύμφωνα με τον κανόνα της φύσης.
Και τελειώνει με τα "Δοκίμασα να παρουσιάσω την καταγωγή και την εξέλιξη της ανισότητας, την ίδρυση και κατάχρηση των πολιτικών κοινωνιών, στο μέτρο που μπορούμε να τις συναγάγουμε από τη φύση του ανθρώπου, με μοναδικό φως το φως της σκέψης, και άσχετο με τα ιερά δόγματα που δίνουν στην ανώτερη εξουσία την έγκριση του θείου δικαίου. Από την παρουσίαση αυτή συνάγεται ότι η ανισότητα, ενώ σχεδόν είναι μηδενική στη φυσική κατάσταση του ανθρώπου, αντλεί τη δύναμη και την αύξησή της από την ανάπτυξη των ικανοτήτων μας και από την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος, και γίνεται μόνιμη και νόμιμη με την εγκαθίδρυση της ιδιοκτησίας και των νόμων. Βγαίνει ακόμη το συμπέρασμα πως η ηθική ανισότητα, που είναι επιτρεπτή μόνο από το θετικό δίκαιο, είναι αντίθετη προς το φυσικό δίκαιο, κάθε φορά που δε συμβαδίζει, στην ίδια αναλογία, με τη σωματική ανισότητα. Διάκριση που προσδιορίζει αρκετά τι πρέπει να σκεφτούμε επί του προκειμένου για το είδος της ανισότητας που δεσπόζει ανάμεσα σε όλους τους λαούς με πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Γιατί είναι φανερά αντίθετο προς το φυσικό νόμο, όποιον ορισμό κι αν του δώσουμε, ένα παιδί να προστάζει ένα γέροντα, ένας ηλίθιος να οδηγεί ένα μυαλωμένο και μια χούφτα άνθρωποι να κολυμπούν σε περίσσια αγαθά, τη στιγμή που το πλήθος των πεινασμένων στερείται τα απολύτως απαραίτητα."
