ΕΡΜΟΚΡΑΤΗΣ
Ο Τίμαιος
και ο Κριτίας δεν είναι άδικα ανάμεσα στα γνωστότερα έργα του Πλάτωνα : οι δυο αυτοί
διάλογοι καταγράφουν ουσιαστικά την πλατωνική κοσμοθεωρία μέσα από τις συζητήσεις του Σωκράτη, του Τίμαιου, του Κριτία, του Ερμοκράτη
και ενός πέμπτου μυστηριώδους καλεσμένου που παραμένει άγνωστος.
Δεν ξέρουμε
με σιγουριά αν ο Τίμαιος ο Λοκρός και ο Ερμοκράτης των Συρακουσών υπήρξαν ιστορικά
πρόσωπα. Ο Ερμοκράτης όμως – ο οποίος εχει το μικρότερο λόγο στα σωζόμενα έργα αφού
η σκέψη του έμελλε να ξεδιπλωθεί στο τρίτο και τελευταίο διάλογο που θα έφερε
το όνομα του – αναφέρετε ως εκείνος που απέκρουσε τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες
της Αθήνας, όπως η ιδιά η Αθήνα είχε αποκρούσει την Ατλαντίδα.
Ο τρίτος λοιπόν
διάλογος, ο Ερμοκράτης επρόκειτο να ολοκληρώσει την πλατωνική σκέψη : σε αυτόν
θα συζητιούνταν υψηλές ιδέες, όπως το δομικό υλικό του συμπαντος, τα άτομα,
αλλα και έννοιες όπως η χρυσή τομή που απλά αναφέρονται στον Τίμαιο.
Επιπλέον ο διάλογος
επρόκειτο να αποκαλύψει περισσότερα στοιχεία
για ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά αινίγματα : την τοποθεσία της Ατλαντίδας, η ιστορία
της οποίας αναφέρετε στον Κριτία αλλα παραμένει ανολοκλήρωτη. Δεν ξέρουμε με σιγουριά αν ο διάλογος γράφτηκε και ολοκληρώθηκε. Ξέρουμε
μόνο πως υπήρξαν αναφορές σε αυτόν, σήμερα δεν βρίσκεται στα χεριά μας.
ΠΕΡΙ
ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ
Ήξεραν οι αρχαίοι Έλληνες να κατασκευάζουν ρομπότ; Πως λειτουργούσε
ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων; Διέθεταν
οι αρχαίοι τεχνικές γνώσεις που σήμερα εχουν χαθεί; Η απάντηση πιθανώς να βρίσκετε
στο χαμένο έργο του Αρχιμήδη, Περί κατασκευής των σφαιρών. Το συγκεκριμένο έργο
το αναφέρει ο Πάππος ο Αλεξανδρεύς (3ος – 4 ος αι. μ.χ.) σύμφωνα
με τον οποιο ο μεγάλος μαθηματικός περιγράφει σε αυτό τη λειτουργία εντυπωσιακών
μηχανισμών, όπως ο μηχανισμός των Αντικυθήρων.
Ο Πάππος γραφεί επίσης πως ο Αρχιμήδης (περίπου 287 π.χ. –
212 π.χ. ) έδινε στο έργο του οδηγίες για την κατασκευή μηχανισμών που μιμούνταν
την τροχιά των ουράνιών σωμάτων αλλα και την δημιουργία ενός πλανητάριου. Τα
λογια του μάλιστα επιβεβαιώνονται από
λόγιους της εποχής, οι οποίοι είχαν δει τους μηχανισμούς που αναφέρετε ο Πάππος
να καταγράφονται στο βιβλίο. Η ανακάλυψη του μηχανισμού των Αντικυθήρων μας
έδειξε πως οι αρχαίοι είχαν πολύ πιο προηγμένη τεχνολογία από τι φανταζόμασταν,
τεχνολογία η οποία εξαφανίστηκε για χίλια περίπου χρόνια.
Αν το περί κατασκευής των σφαιρών δεν είχε καεί στην πυρκαγιά που κατέστρεψε τη
βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, πιθανότατα η εικόνα που θα είχαμε για την
αρχαιότητα να ήταν πολύ διαφορετική, όπως επίσης και η εξέλιξη του πολιτισμού
μας.
Η ψυχή, η πόλις, και ο κόσμος, θέτουν
στον Πλάτωνα τον ίδιο προβληματισμό. Τα μέρη της ψυχής, επομένως και οι αρετές
της οφείλουν να εναρμονιστούν. Στην ιδανική Πόλη οι κοινωνικές τάξεις, άρα και
οι τύποι των ανθρώπων που τις αποτελούν, πρέπει να ενωθούν αρμονικά, στην δε
λογική σκέψη να συνεργαστεί η νοητή με την εμπειρική αιτιότητα.
Για την ψυχή, την πόλη και τον κόσμο,
υπάρχει το εξής κοινό:
δεν υπάρχει για όλα αυτά δυνατή
διαλεκτική γνώση, ο λόγος που καθορίζει τις περιπτώσεις αυτές είναι πάντοτε κανονιστικός.
Για να γνωρίσει κανείς την ψυχή,
επομένως την πόλη και τον κόσμο, πρέπει να τα αναγάγει σε ένα μοντέλο τάξεως. Η
ανθρώπινη ψυχή άλλωστε μπορεί τόσο να προσομοιάσει στο θεικό όσο και να μιμηθεί
την πιο άγρια ζωότητα, μία πόλη μπορεί να είναι τέλεια κυβερνημένη όσο και
αναρχική, και ο κόσμος μπορεί να οδηγηθεί στο καλό ή στο κακό. Η ψυχή δεν
ανήκει στις ουσίες, αλλά αποκτά ισορροπίες κάτω από την διακυβέρνηση της
νόησης.
Η επιστέγαση της κοσμικής θεωρίας του
Πλάτωνα καταλήγει στην εσωτερική υπόσταση του Όντος. Ο κόσμος υπερβαίνει την
φύση εκκινώντας από μία μεταφυσική πηγή. Η πραγματική προέλευση της ανθρώπινης
πράξεως από την οποία δημιουργείται ο «υπέρ της φύσεως» κόσμος ανήκει στο πνευματικό
γίγνεσθαι, με το οποίο η ανθρώπινη διάνοια διατηρεί άρρηκτο δεσμό. Το γεγονός
αυτό οφείλεται στο θεαματικό χαρακτηριστικό του πνεύματος που ονομάσαμε
ανάμνηση. Η ανάμνηση δημιουργήθηκε μετά την αποξένωση μας από το τέλειο σύμπαν
των Ιδεών. Στην ξένη γη ,μέσα στον κόσμο της φύσης, όπου τα ανθρώπινα όντα βιώνουν
την απώλεια της μεταφυσικής τους ταυτότητας, η λήθη επικρατεί προσδίδοντας
υπόσταση μονάχα στο παρόν. Ο άνθρωπος επιζητεί την επανασύνδεσή του με τα όντως
όντα και αυτό το επιτυγχάνει με την γνώση των πραγμάτων η οποία
παρέχεται από την μνήμη.
Η παρουσία του ανθρώπου μέσα
στο φυσικό σύμπαν καθίσταται δυνατή εφόσον οι πράξεις του εναρμονίζονται με το
πρότυπο των αιώνιων Μορφών. Οι πράξεις αυτές προέρχονται από την εσωτερική
και την εξωτερική εμπειρία. Κατευθύνονται ωστόσο από το νοητικό μέρος της
ψυχής. Το ουσιαστικό περιεχόμενο του πνεύματος υπερβαίνει τον αισθητό κόσμο της
φύσεως, ο οποίος αποτελείται από το απτό και ορατό στοιχείο. Η περιοχή των
σταθερών προτύπων τοποθετείται ουσιαστικά εκτός του φυσικού τόπου και χρόνου,
περικλείει στην ουσία της τα χαρακτηριστικά του άπειρου και του αιώνιου.
Πρόκειται επομένως για έναν κόσμο φυσικώς ανύπαρκτο, και μόνο νοητικά υπαρκτό.
Το άτομο έρχεται σε επικοινωνία με αυτόν με την διαδικασία της ανάμνησης η
οποία έχει και στατική και κινητική μορφή. Η πρώτη ανάγεται στην παρουσία του
Πνεύματος στον χώρο και η δεύτερη στον χρόνο. Ο άνθρωπος ακολουθεί την πορεία
της ζωής του με την νοσταλγία του ταξιδιώτη που αναζητά την πατρίδα του.
Ο κόσμος του παρόντος είναι εφήμερος και
παροδικός, για τον λόγο αυτό ο Πλάτων επιδιώκει να ιδρύσει μία Πολιτεία στα
πλαίσια της φυσικής πραγματικότητας ,η οποία να ακολουθεί τα πρότυπα της
ουράνιας πολιτείας των Ιδεών, όπου βρισκόταν το Πνεύμα πριν καταστεί ανθρώπινο.
Το πνεύμα συνδέεται εφόσον αποκτά την γνώση των αισθητών αντικειμένων με το
στοιχείο της υλικότητας. Τον δεσμό αυτόν προσπαθεί να υπερνικήσει το Πνεύμα με
την καλλιέργεια της φιλοσοφικής γνώσης. Μέσω αυτής ο άνθρωπος καθίσταται
πολίτης ενός καθολικού κόσμου όπου η ύλη και το
πνεύμα αποκτούν ενιαία υπόσταση. O εαυτός μας λέει ο Σωκράτης, δεν είναι
το σώμα μας και τα πράγματα που αφορούν το σώμα αυτό. Το σώμα είναι κάτι που
ανήκει σε εμάς, δεν είμαστε εμείς οι ίδιοι.(1)Υπάρχουν λοιπόν δύο κόσμοι: ο
κόσμος του μη όντος και ο κόσμος του όντος. Ο κόσμος της απάτης και ο κόσμος
της αλήθειας.
Εμείς οι ίδιοι είμαστε η ψυχή μας. Αυτή
είναι που χρησιμοποιεί το σώμα και όλα όσα ανήκουν σε αυτό. Η ψυχή είναι αυτή
που άρχει είναι η αρχή όλων μέσα και γύρω μας. Οι μαθηματικές μορφές εισβάλλουν
στο πέρασμα από το αισθητό στο νοητό. Αυτή η αναγκαιότητα δεν επιβάλλεται παρά
ταύτα, παρά σε εκείνον, που θέτει τα ερωτήματα με την ευκαιρία μίας
συγκεκριμένης μορφής. Ακόμα και εάν κανείς ερωτάται από κάποιον άλλον, πρέπει
να κάνει δικό του το ερώτημα. Ο άνθρωπος ξεπερνώντας όλα τα άλλα πράγματα γύρω
του καταλαβαίνει ότι ο ίδιος είναι μία αρχή, ένα όν που στοχάζεται και μεριμνά
για τον εαυτό του, ότι ο ίδιος ο εαυτός του είναι η πρώτη αξία, που κρίνει όλες
τις άλλες
βιβλιογραφία
Κώστας.Π.Μιχαηλίδης: «Πλάτων,Λόγος και
Μύθος»,εκδόσεις Παπαδήμα,1998,Αθήνα,σ.σ 24.
Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο ερεύνης φιλοσοφίας,
Άννα Κελεσίδου-Γαλανού, «Η έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική πολιτική
φιλοσοφία», πρόλογος Γ.Μ. Νουάρου, Αθήναι 1982,σ.σ 20.
Plato,
‘’Phaedo’’, With an English translation by Harold North Fowler, Introduction by
W. R. M. Lamb, The Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge,
Massachusetts, London, England 2005.
Πλουτάρχου Ηθικά, Περί του Σωκράτους δαιμονίου, Αρχαίον κείμενον, Εισαγωγή 1955
