Απόσπασμα απο ανακοίνωση της Φωτεινής Κακογιάννου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η ΜΥΗΤΙΚΉ ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑ ΤΗΣ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
Ο Πυθαγόρας ο
Σάμιος, είναι ο ηγέτης μίας μυστικής θρησκευτικής κοινότητας. Δεν εκκινά στην
φιλοσοφική του αναζήτηση από τα θεμελιώδη ερωτήματα των Ιώνων φιλοσόφων και τις
αντιλήψεις τους για την φύση, αλλά έχει στραμμένο το ενδιαφέρον του , σε άλλα
πράγματα, που συνδέονται προπάντων με την λατρεία και την διαγωγή του βίου. H απόρριψη των αισθήσεων και
η εξύψωση του πνευματικού στοιχείου έναντι του αισθητηριακού, είναι το κοινό
στοιχείο του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη και μοιραία συνυφαίνεται με τον
ιδεαλισμό του Πλάτωνα.[1]
Στο δεύτερο
κεφάλαιο εξετάζεται η αντιμετώπιση του θανάτου στην πλατωνική θεωρία ως
απελευθέρωση από τον κόσμο των αισθητών. Ο Πλάτων με τις Ιδέες δεν θέλησε απλά
να ερμηνεύσει τις λεγόμενες ηθικές αρετές ( δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία )
αλλά επιπλέον προσπαθεί να κατανοήσει τις αισθητικές αξίες, τις μαθηματικές
αρχές του ενός και των πολλών, και τις έννοιες της γνώσης. Καθετί ωραίο,
δικαίο, ένα και αληθινό, είναι μέσα στο συνεχές γίγνεσθαι καθ’εαυτό γιατί
μετέχει στην αντίστοιχη Ιδέα, αλλιώς θα χανόταν μέσα στις αισθήσεις μας και την
ροή τους.
Αυτό συμβαίνει
και με τον φυσικό κόσμο, ο οποίος προσπίπτει
στις αισθήσεις μας. Όλα τα φυτά, τα ζώα ,και οι άνθρωποι, τα φυσικά
στοιχεία και τα ουράνια σώματα, μετέχουν
σε έναν κόσμο που δεν γίνεται και δεν χάνεται, αλλά είναι σταθερός και αιώνιος.
Ο αισθητός κόσμος μετέχει στον νοητό-
ιδεατό κόσμο. Ο εμπειρικός κόσμος, καθώς μεταβάλλεται σε τόπο και χρόνο
γεννιέται και φθείρεται, αποκτά μία κάποια ταυτότητα, μετέχοντας στις Ιδέες.
Ο Πλάτων
συνάπτει το γίγνεσθαι του Ηράκλειτου
( Κρατύλος 411 c ), με το είναι του
Παρμενίδη ( Θεαίτητος 180 d- 181 b). Aφήνοντας το γίγνεσθαι να
μετέχει στο είναι σώζει τα φαινόμενα , δίνει
κάποια υπόσταση στον κόσμο των φαινομένων, ορθόνωντας τα πάνω από τον αφανισμό
και την αδιάκοπη μεταβολή. Η γένεσις εις ουσίαν που είδαμε στον Φίληβο, είναι αδιάλειπτα ενεργός πάνω στα
μεταβαλλόμενα όντα, τα οποία συμμετέχουν συνεχώς στο ουσιαστικό και το
αμετάβλητο. Η ανεξαρτησία της ψυχής από το σώμα πλουτίζεται στον Φαίδωνα με πρωτότυπα νοήματα. Η έννοια του
θανάτου δεν συνδέεται με την υποστασιακή λύση της ψυχής από το σώμα, που
οριοθετεί το χρονικό τέρμα της ζωής. Θάνατος εδώ σημαίνει αποστασιοποίηση από
κάθετι που την εμποδίζει από τον στοχασμό και την θέαση της Ιδέας. Η αποστροφή
της ψυχής από την πολυπλοκότητα της αισθητηριακής εμπειρίας είναι επίσης μία μορφή
θανάτου. Ο νούς πρέπει να ελευθερωθεί από την αίσθηση και την σωματικότητα,
γι’αυτό πρέπει όλα όσα τον εμποδίζουν να εκμηδενιστούν. Ο θάνατος υπο αυτήν την
έννοια, δεν έχει σκοπό να φέρει το τέρμα της ζωής, μα να κάνει τον άνθρωπο
ηθικά και γνωστικά αυτοτελή, εφόσον η ψυχή που διασπάται στην υλικότητα και τις
ανάγκες του σώματος, αντλεί από εκεί τα κριτήριά της και δεν θα μπορέσει ποτέ
να αποκτήσει λογισμό και γνήσια αρετή αιτίας ( Μένων 98 α ).
Ο πλατωνικός
έρως στο τρίτο κεφάλαιο, αποβλέπει
στην επικοινωνία της ψυχής με το ωραίο
και το αγαθό στις διάφορες εκφάνσεις του, στην αισθητή και στην νοητή με σκοπό
την διαμόρφωση μίας πραγματικότητας στην οποία θα επικρατεί σταδιακή μείωση της
ετερότητας. Η αναγωγική δύναμη του έρωτα προκαλείται και ενισχύεται από την
σχέση του προς το ωραίο. Το οδοιπορικό της ψυχής μέσα από τις βαθμίδες της
ωραιότητας ενισχύεται από την προσωματική μνήμη της ψυχής σε σχέση με την Ιδέα
του κάλλους. Η Διοτίμα περιγράφει στο Συμπόσιο,
την απόλυτη ομορφιά ως ειλικρινή, καθαρή και άμεικτη, από την οποία απουσιάζουν
η ανθρώπινη σάρκα τα χρώματα και η θνητή ματαιότητα. ( Συμπόσιο 211 e 1-3). Ο εραστής δεν γεννά μέσα στο απόλυτα ωραίο φαντάσματα αρετής αλλά την
ίδια την αρετή.
Στην συνέχεια
αναλύονται στο τρίτο κεφάλαιο τα βασικά χαρακτηριστικά της φιλόσοφης ψυχής : η
ανάμνηση, ο έρως, και η ικανότητα της θέασης των Ιδεών, με άλλα λόγια η μέθοδος
που ακολουθείται για να λυθεί ο δεσμώτης του σπηλαίου από τα δεσμά της φυλακής
του και να αντικρύσει το φώς. Η γνώση για τα θεμελιώδη πράγματα δεν είναι παρά
μία ανάμνηση, ανάκληση στην συνείδησή μας και ενεργοποίηση των βασικών και
πρωταρχικών γνωστικών αρχών, που λανθάνουν μέσα μας. Οι γνώσεις αυτές υπάρχουν
στην ψυχή μας σαν σε όνειρο, όπως λέει ο Σωκράτης ( Μένων 85 c ). Αντλώντας από το βάθος της
ψυχής μπορεί κανείς να ξεπεράσει τις σκόρπιες και ασύντακτες γνώμες , να
επισημάνει τις ορθές, και να προχωρήσει σε δεύτερο στάδιο στην αληθινή γνώση, η οποία στηρίζεται στον
λογισμό της την αρετή. Ο Πλάτων θεωρεί ανώτερη την νόηση έναντι της αντίληψης
με τις αισθήσεις, την διάνοια έναντι της ύλης, αλλά στην προσπάθεια να δώσει
μία περιγραφή της a priori
γνώσης, αμέσως την ερμηνεύει ως μία διανοητική εκδοχή της αντίληψης με τις
αισθήσεις. Ο Σωκράτης στον Μένωνα
ισχυρίζεται ότι το αγόρι δεν γνωρίζει στον παρόντα βίο την συγκεκριμένη
μαθηματική αλήθεια, αναμφίβολα την έχει ξεχάσει, είναι απλώς μία άποψη η οποία
γίνεται γνώση μέσα από μία αλληλουχία συλλογισμών. Ωστόσο ακόμα και εάν
αποδείχτηκε από αυτό το επεισόδιο ότι η ψυχή του αγοριού υπήρχε και παλαιότερα,δεν
υπάρχει τίποτε που να αποδεικνύει ότι θα υπάρξει και αργότερα-η προύπαρξη είναι
κάτι λιγότερο από την αθανασία.[2]
Ο Πλάτων
πιστεύει ή θα καταλήξει να πιστεύει πως
η ψυχή στην καθαυτότητά της είδε κάποτε τα μαθηματικά αντικείμενα με τα
μάτια της διάνοιας: «επειδή λοιπόν η ψυχή είναι αθάνατη και έχει γεννηθεί
πολλές φορές και έχει δεί τα πάντα στον πάνω
κόσμο και στον κάτω, δεν υπάρχει κάτι που να μην έχει γνωρίσει. Επομένως
δεν είναι καθόλου παράξενο που μπορεί να θυμάται και την αρετή και άλλα
πράγματα, που γνώριζε βέβαια από πριν. Επειδή λοιπόν τα πάντα μέσα στην φύση
είναι συγγενικά και η ψυχή έχει μάθει τα πάντα,τα ίποτα δεν εμποδίζει κάποιον
αφού έχει μάθει ένα πράγμα, να ανακαλύψει με τον ίδιο τρόπο όλα τα υπόλοιπα για
τον εαυτό του, με την προυπόθεση ότι είναι γενναίος και δεν τον κουράζει η
αναζήτηση. Διότι το να αναζητά και να μαθαίνει κανείς δεν είναι τίποτε άλλο
παρά ανάμνηση…».[3]
To αποτέλεσμα
της θεάσεως αυτής είναι ο εραστής να μην γίνεται ο αγαπημένος ενός άλλου
προσώπου, αλλά των ίδιων των θεών, ετσι που να καθίσταται κατά το δυνατό
αθάνατος και εκείνος ( Συμπόσιο 212 a 3-7).
Η άνοδος της
ψυχής δεν είναι μόνο αισθητικής τάξεως, αλλά ταυτόχρονα πραγματοποιείται ηθική
κάθαρση και γνωσιολογική διαφώτιση. Ο έρως είναι φιλόσοφος, στέκει μεταξύ της
σοφίας και της αμάθειας, με όλες δε τις πλευρές της δυναμικής του, επιδιώκει να
κάνει τον άνθρωπο πλήρη προσφέροντας του την όψη θεού. Προς την κατευθυνση αυτή
η ψυχή, επιβάλλεται να αδειάσει από τις
εσωτερικές εναντιώσεις της, ώστε να μπορέσει να θεαθεί το εσωτερικό φώς, την
υπόσταση κάθε ωραίου πράγματος και να γίνει ένα με αυτό. Ο πλατωνικός έρωτας,
αποκαλύπτει στον άνθρωπο την ομορφιά όχι μόνο του σώματος αλλά και της ψυχής,
ώστε να βιώσει αξίες, επιτηδεύματα και νόμους, πριν ανέλθει στο πνευματικό
κάλλος, όπου ο φιλοσοφικός εραστής χάνεται στο φώς της αλήθειας και της
θεότητας.
Η θέαση της
Ιδέας στην πλατωνική φιλόσοφία δεν είναι κάτι ξεχωριστό από την ζωή , αλλά το
αγαθό εκείνο, που δικαιώνει την ζωή. Η πλατωνική αντίληψη για την ζωή και την
αξία της ευρύνεται στους διαλόγους της
πρώτης περιόδου με την προοπτική του θανάτου. Στο σημείο αυτό γίνεται η αυστηρή
κριτική της κοινής αφιλοσόφητης ζωής.
Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει την
κατάσταση αδυναμίας και αφροσύνης του δεσμώτη. Η έλλειψη αγωγής που επικρατεί
στο σπήλαιο της μη φιλόσοφης πολιτείας, αποστερεί τις ψυχές των φυλακισμένων
από όλες τις ικανότητές τους, καθώς είναι
υπνωτισμένοι από εικόνες μη πραγματικές. Αυτή η υποδούλωση δεν είναι μία
φυσική κατάσταση, είναι ο καρπός ενός διεφθαρμένου πολιτισμού. Στο σπήλαιο δεν
υπάρχει φύση : οι σκιές δεν είναι εικόνες της αισθητής πραγματικότητας, είναι
σκιές κατασκευών της πραγματικότητας.[4]
Από μία
άποψη όλοι είμαστε δεσμώτες σε ένα
πλατωνικού τύπου σπήλαιο. Και περισσότερο από όλους ο πραγματικός φιλόσοφος,
και γενικότερα ο άξιος του ονόματος του πνευματικός άνθρωπος, που
συνειδητοποιεί και βιώνει την τραγικότητα του δυϊσμού ανάμεσα σε μία οδυνηρή
πραγματικότητα – ηθική, κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική-, μέσα στην οποία
βρίσκεται τελματωμένος μαζί με τους συντρόφους του δεσμώτες, και στην δίψα για
αναγέννηση ποιότητα και αυθεντικότητα, που διαρκώς παραμένει άσβηστη. Η
αλληγορία του σπηλαίου είναι η συνειδητοποίηση του χρέους που έχει ο αληθινός
φιλόσοφος, να αποδράσει από την τυραννία και να αγγίξει το ακατόρθωτο. Είναι
τέλος η εξέγερση ενάντια σε όλα αυτά που τον « αλυσοδένουν », τα υποκατάστατα
της πραγματικότητας , που περιθωριοποιούν, υποβαθμίζουν , και φιμώνουν τον
αληθινό διανοητή, ναρκώνοντας τις αντιστάσεις του, και σκοτώνοντας τα όνειρά
του.[5]
Κατόπιν
ακολουθεί η αναλυτική αναφορά στους πλατωνικούς διαλόγους της μέσης και ύστερης
περιόδου, που συσχετίζουν την αθάνατη ψυχή με το
Αγαθό και την
Ιδέα, καθώς και οι γνωσιολογικές και μεταφυσικές σκέψεις, που εκφράζονται στην διαλεκτικη
του φιλοσόφου. Παρουσιάζονται τα επιχειρήματα στον Φαίδωνα, τα οποία πιστοποιούν την αθανασία της ψυχής, και η ανάλυση
του μύθου στον Φαίδρο. Η διαλεκτική
προβάλλει ως κορυφή των επιστημών. Η
φιλοσοφική διαλεκτική είναι μία αναζήτηση των πρώτων αρχών, οι οποίες
θεμελιώνονται στην αρχή του βελτίονος. Ότι
υπάρχει υπάρχει γιατί είναι άμεινον,
και παραπέμπει στην ιδέα του Αγαθού. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να θυμηθούμε τον
Φαίδωνα και τα σχόλια του Σωκράτη για
το βιβλίο του Αναξαγόρα, που προβάλλει τον νού σαν αιτία της κοσμικής τάξης.
Η διαλεκτική
είναι η φιλοσοφία, η οποία διαλέγεται με τους άλλους, αλλά κυρίως ένας διάλογος
της ψυχής με τον εαυτό της, σε μία κίνηση αυτοσυνείδησης. Ο διαλεκτικός δεν
στηρίζεται όπως οι άλλοι υπηρέτες των επιστημών σε υποθέσεις, σε αξιώματα και
έννοιες, που θεωρούν δεδομένες, αλλά προχωρεί στην αναζήτηση του ίδιου του
όντος, φτάνοντας στο ανυπόθετο, που
είναι το ίδιο το Αγαθό. Η έννοια του θανάτου στο πλατωνικό έργο εξελίσσεται
παράλληλα με την έννοια της γνώσης. Με την καθαρή νόηση που καλλιεργεί η ψυχή
ερχόμαστε σε επάφή με την κατεξοχήν
γνωστική ουσία.[6]
Η μελέτη του
θανάτου ως τρόπος της φιλοσοφικής τοποθέτησης στο ζήν αποκτά το βαθύτερο νόημά της, καθώς ο
θάνατος δεν είναι πλέον κάτι αρνητικό αλλά εποπτεύει την ολότητα, την γένεση
και την ουσία.
Η φιλοσοφική ζωή
που φέρνει τον άνθρωπο στο προσωπο της Ιδέας, είναι αντίθετη στην καθημερινή
πραγματικότητα, η οποία σπαταλιέται με τα είδωλα και τις σκιές. Ο θάνατος από
την σκοπιά αυτή χάνει την συνηθισμένη
αρνητικότητά του, γιατί με αυτόν εποπτεύει ο άνθρωπος την ολότητα την γένεση
και την ουσία. Η ηθική αξία του ανθρώπου
και η πάλη του στην ζωή για την αλήθεια και την δικαιοσύνη αποκτούν
απόλυτη σημασία. Με κάθε ηθική και πνευματική νίκη, η ψυχή καταργεί την χρονικότητα
και αγγίζει την αιωνιότητα. Ο τρόπος του βίου, οι αποφάσεις και οι πράξεις του
ανθρώπου, έχουν αιώνια σημασία. Η ψυχή είναι ένας αγωνιστής με κριτές της
προσπάθειάς της τους θεούς. Η Ιδέα είναι κάτι πέρα από την ψυχή και την μοίρα
της είναι ο αιώνιος και πρώτος τύπος της ουσίας, που προσφέρει αιώνιο υλικό σε
ότι η ψυχή γνωρίζει. Η ψυχή έρχεται σε συνάφεια με τα αντικείμενα που γνωρίζει
στον χώρο και τον χώρο. Όμως τα κρίνει όλα και τα καταξιώνει με το μέτρο της
Ιδέας.
Οι φιλόσοφοι της
τέχνης του βίου εξακολουθούν να επιστρέφουν στα σωκρατικά έργα του Πλάτωνα,
επειδή σε αυτά εμπεριέχεται το πλέον συνεπές και ταυτόχρονα λιγότερο ευεξήγητο
πρότυπο που διαθέτουμε ενός φιλοσοφικού βίου. Η τέχνη του βίου εμφανίζεται σε
τρείς παραλλαγές , σε τρία είδη. Το ένα είναι εκείνο του Σωκράτη στους
διαλόγους της πρώτης περιόδου του Πλάτωνα.[7]
Ασκώντας την τέχνη του δημόσια και συχνά δεσμευόμενος από την ευημερία του
συνομιλητή του, ο Σωκράτης δεν μπορεί ακόμα να δείξει ότι ο τρόπος ζωής του
είναι σωστός για όλους. Καλεί τους ανθρώπους να τον ακολουθήσουν στην ζωή, που
εξετάζει και που θεωρεί την μοναδική ζωή, που αξίζει να ζήσει ένα ανθρώπινο όν,
αλλά δεν έχει τίποτα να πεί όταν κάποιος σαν τον Ευθύφρονα απλώς γυρίζει την
πλάτη στην αντιπαράθεσή τους. Το δεύτερο είδος απαντά στα έργα της μέσης
περιόδου του Πλάτωνα, ιδιαίτερα στον Φαίδωνα
και την Πολιτεία. Εδώ ο Πλάτων
υποστηρίζει ότι ένας τρόπος ζωής εμπνευσμένος από την ζωή του Σωκράτη, αν και
όχι απόλυτα ταυτόσημος με αυτήν , η ζωή της φιλοσοφίας όπως ορίζεται στα έργα αυτά,
είναι ο βέλτιστος τρόπος για όλους..Ο
φιλόσοφος δεν παραιτείται από την ζωή γιατί έχει χρέος να την αλλάξει.
[2]Monique Dixaut, Bibliotheque des philosophes: Platon, Le
desir de comprendre, Paris, Libraire philosophique J.Vrin, 2003,σ.σ 118.
[4] Moniquue Dixaut : Platon- Le dessir de comprendre, Bibliotheque des philosophes,
Paris, Libraire philosophique J. Vrin. σ.σ 189-183. Η έξοδος από το σπήλαιο είναι η ανάβαση της ψυχής στον νοητό
χώρο. Ο Σωκράτης τονίζει ότι αυτή η πρώτη στιγμή έξω από το σπήλαιο,
ανταποκρίνεται στην λογική σκέψη, στην λειτουργία της διάνοιας. Το φως που
διαπερνά το σπήλαιο, είναι καθ’όλα εκείνο της ορθής γνώμης αλλά το νοητό είναι
έξω από το σπήλαιο. Εκείνος που σκέπτεται φιλοσοφικά αναλύει αρχικά τους
αντικατοπτρισμούς, και δεν μπορεί να
αντιληφθεί τον ήλιο-αγαθό παρά μόνο εάν αντιληφθεί πως η νοητή πραφματικότητα
υφίσταται μόνο όταν υπάρχουν εικόνες της, και δεν είναι κατανοήσιμη δίχως
αυτές. Όπως το τέρμα του νοητού είναι το Αγαθό, η μακρά και επώδυνη διασικασία
της μαθήσεως, γίνεται απόλυτη προτίμηση, μία ζωή που δεν αναλλάσσεται με καμμία άλλη.
[5] Κυριάκος
Κατσιμάνης, Πλάτων και
Αριστοτέλης- φιλοσοφική ερμηνεία επιλεγμένων κειμένων-, Gutenberg,, Αθήνα 2003, σ. 113
[6]
Ι.Θεοδωρακόπουλος : Εισαγωγή στον
Πλάτωνα, Εστία, Αθήνα 2002, σ.σ 250
-253 Εφόσον όμως ο Λόγος είναι ενέργημα της ψυχής, υπάρχει ο κίνδυνος η ψυχή να
κλείνεται στον εαυτό της και να μην μπορεί να συλλάβει τίποτε το αληθινό. Τούτο
θα σημαίνει πια ότι η Ιδέα είναι
δημιουργία της ίδιας της ψυχής. Ο Πλάτων έγραψε τον Παρμενίδη και το Θεαίτητο για
να αναιρέσει όλα αυτά τα ενδεχόμενα. Ο Θεαίτητος
μάλιστα είναι ο διάλογος που δίνει
την πιο βαθειά και ριζική θεμελίωση στο πρόβλημα της αντικειμενικότητας του
Λόγου και της Ιδέας. Ο Πλάτων μεταχειρίζεται την θρησκευτική παράδοση για να
συμβολίσει κάτι που έχει λογική και θεωρητική σημασία. Η ψυχή είναι ένα
πρόβλημα για τον άνθρωπο από την στιγμή που απέκτησε συνείδηση του θανάτου. Η
ψυχή είναι ουσία με οντολογική υπόσταση με δική της ζωή διάρκεια και τύχη.
Γίνεται η λογική πρωταρχή της γνώσης, της πράξης της νόησης και της βούλησης.
Στον Φαίδωνα η ψυχή παρουσιάζεται ως
ξεχωριστή ύπαρξη με ιδιαίτερη υπόσταση. Η αθανασία της ωστόσο στηρίζεται στην
αιωνιότητα της Ιδέας. Η δεύτερη δυναμική αντίληψη για την ψυχή είναι εκείνη που
διαπνέει το Φαίδρο αλλά και το Συμπόσιο. Εδώ η ψυχή είναι αρχή
διαπλαστική, που διέπει το σώμα και ρυθμίζει την κίνησή του. Η ψυχή είναι αρχή
της κινήσεως, δηλαδή είναι αυτό που κινεί τον εαυτό του και όλα τα άλλα. Στον Θεαίτητο η ψυχή γίνεται καθαρό εγώ, αυτοσυνείδηση.
Συλλαμβάνει τον πυρήνα της, την λογική της ενότητα και απομονώνεται. Οι
αισθήσεις και ότι εισέρχεται στην ψυχή με τις αισθήσεις δεν μπορεί πλέον να
γίνει η βάση για να κατανοήσουμε τι είναι ψυχή. Την ενότητά της η ψυχή την
οφείλει στην ενότητα της Ιδέας. Με την Ιδέα του Είναι με την Ιδέα της ενότητας
γίνεται στην ψυχή συνειδητό και το δικό της είναι, η δική της ενότητα και
ταυτότητα.
[7] Αλέξανδρος Νεχαμάς : Η τέχνη του
βίου Νεφέλη, Αθήνα 2001, σ.σ 34-38: Μέσα σε αυτό το τρίτο είδος βρίσκεται σε κεντρική θέση η
έννοια του ατόμου. Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη να ισχυρίζεται ότι η γνώση
της αρετής είναι απαραίτητη προκειμένου
να ζήσει κανείς μία καλή ζωή , ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δεν την διαθέτει, ωστόσο
ζεί την καλύτερη ζωή από όσες γνώρισε ο Πλάτων. Το να ασκεί κάποιος την τέχνη
του βίου σύμφωνα με το πρότυπο του Σωκράτη σημαίνει την δημιουργία ενός εαυτού
τόσο διαφορετικού από εκείνον του Σωκράτη, όσο διαφορετικός ήταν εκείνος από
τους υπόλοιιπους ανθρώπους της εποχής του. Προσπαθεί με μία σειρά επιχειρημάτων να πείσει εκείνους που
μπορούν , να ακολουθήσουν αυτή τη ζωή για τον εαυτό τους, και εκείνους που δεν
μπορούν , να προσπαθήσουν να την προσεγγίσουν όσο πιο πολύ τους επιτρέπουν οι
ικανότητες τους. Το τρίτο και τελευταίο
είδος της τέχνης του βίου, δεν είναι μία απόλυτη αντίληψη. Σύμφωνα με αυτό , η
ανθρώπινη ζωή παιρνει πολλές μορφές, και δεν υπάρχει αποκλειστικά ένας καλός
για όλους τρόπος να διάγουν τον βίο.
