η συνειρμική συνειδηποίηση της ολότητας στο ζωικό βασίλειο

H πρακτική νοημοσύνη είναι σαφώς υποταγμένη στον οργανισμό,με συνέπεια την ικανότητα επιλογής,την ιδιότητα προτίμησης ενός αγαθού από ένα άλλο.Στην διαδικασία της αναπαραγωγής ορίζει την δυνατότητα προτίμησης ενός συντρόφου από έναν άλλον.(1)

Ονομάζουμε πρακτική αυτή την νοημοσύνη γιατί η έσχατη σημασία της είναι πάντοτε μία πράξη,μέσω της οποίας ο οργανισμός φτάνει πάντα στον ορμέμφυτο στόχο ή αντίστοιχα αποτυγχάνει στην προσπάθεια εκπλήρωσής του.

Από τότε που ο Wolfgang Kohler δημοσίευσε στα πρακτικά της πρώσσικης ακαδημίας επιστημών τα εύστοχα πειράματα που επί σειρά ετών πραγματοποίησε πάνω σε χιμπατζήδες,η διαμάχη των επιστημόνων της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και της ψυχολογίας για το εάν τα παραπάνω ζώα έχουν αγγίξει την πρακτική νοημοσύνη έκλεισε.(2)

Τα πειράματα του Κohler παρεμβάλλουν μεταξύ του ζώου και του αντικειμένου της επιθυμίας του,που μπορεί να είναι για παράδειγμα ένας καρπός,εμπόδια ή αντικείμενα που μπορεί να χρησιμεύσουν ως «όργανα».Οι ενέργειες των ζώων δεν προέρχονται όλες από την διαδικασία του ενστίκτου ή την συνειρμική μνήμη,αλλά από πράξεις νοημοσύνης.

Η βάση της συνειρμικής μνήμης είναι αυτό που ο Pavlof ονόμασε εξαρτημένο αντανακλαστικό.Το φυσικό ερέθισμα που είναι η παροχή τροφής στον σκύλο,έχει ως αποτέλεσμα μία φυσική αντίδραση που είναι η έκκριση σιέλου,απαραίτητη για την πέψη της τροφής.Το ουδέτερο ερέθισμα που μπορεί να είναι η κρούση του κουδουνιού (ήχος), ή η συγκέντρωση του φωτός θα είχε ως αποτέλεσμα κάποια φυσική αντίδραση,όπως ένα ξαφνικό τίναγμα της κεφαλής του σκύλου.Ο σκύλος όμως εξακολουθεί να παρουσιάζει έκκριση σιέλου,το ουδέτερο ερέθισμα υποκαθιστά  επομένως στο αντιδραστικό του αποτέλεσμα το φυσικό ερέθισμα.

Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στην χρονική συνάφεια μεταξύ του φυσικού ερεθίσματος και του ουδέτερου ερεθίσματος.Στην φύση η επιβίωση των ζώων εξαρτάται από την διάκριση των ερεθισμάτων εφόσον ένα σφάλμα στην διάκριση αυτή μπορεί να προκαλέσει την καταστροφή της ζωής.Τα άγρια ζώα επιβάλλεται πολλές φορές να μπορούν να διακρίνουν με ακρίβεια μεταξύ πολλών και διαφορετικών ερεθισμάτων:οπτικών,ακουστικών,οσφρήσεως και αφής,για να επιζήσουν.

Στα πειράματα του Thorndike και του Pavlof καταφαίνεται η σπουδαιότητα της διάκρισης των ερεθισμάτων,διότι το ζώο πρέπει να διακρίνει τα ερεθίσματα τα οποία παρέχουν τροφή από αυτό που δεν παρέχουν.

(1),(2) Max Scheller:Η Θέση του ανθρώπου στον κόσμο,σελ 65-66. 

Όταν ο οργανισμός έχει μάθει να αντιδρά σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα,θα αντιδρά επίσης κατά παρόμοιο τρόπο και σε άλλα παρόμοια ερεθίσματα,ακόμα και εάν αυτά δεν έχουν χρησιμοποιηθεί προηγουμένως.Το φαινόμενο αυτό αποτελεί την γενίκευση των ερεθισμάτων,σύμφωνα με το οποίο εάν έχει συντελεστεί μάθηση μίας αντίδρασης σε ένα ερέθισμα,η μάθηση θα ανακληθεί από άλλα παρόμοια ερεθίσματα.Όσο μεγαλύτερη είναι η ομοιότητα των ερεθισμάτων,τόσο μεγαλύτερη είναι και η ισχύς της αντίδρασης

Οι χιμπατζήδες όπως αποδείχθηκε από τον Kohler και επιβεβαιώθηκε στην συνέχεια από άλλους ερευνητές,μπορούν σε  συγκεκριμένες περιπτώσεις  όχι μόνον να χρησιμοποιούν εργαλεία αλλά και να τα κατασκευάζουν.

Όταν η κατάσταση αλλάξει αναφορικά με την ορμή και τις εξωτερικές συγκυρίες,τότε εκπίπτει το νόημα του κατασκευασμένου μορφώματος.(1)

Με την συνεργασία μόνον ορισμένων μελών της αγέλης θα συντελεστεί η ίδια ενέργεια σε παρόμοια περίπτωση και μάλιστα θα λησμονηθεί σύντομα από τον δημιουργό του.

Τα ζώα δεν επανέρχονται σε αυτό γιατί δεν γνωρίζουν τι έχουν κάνει.Υφίσταται δίχως άλλο η συμπαθητική ικανότητα του ζώου να επαναλαμβάνει την συμπεριφορά που έχει δεί,ικανότητα που οφείλεται στην σωματική του δομή,στα αγελαία ένστικτά του,στην ορμή του για παιχνίδι.(2)

Για «μίμηση» και κατανόηση της δικής του πράξης δεν γίνεται λόγος.Διαφορετικά το ζώο θα άλλαζε την συμπεριφορά του σε κάποιο σημείο.Το ίδιο επίσης αποδεικνύει και η εξέλιξη του γλωσσικού του θησαυρού που είναι ταχύτατη αρχικά,αλλά στην συνέχεια τερματίζεται και δεν εξελίσσεται σε γλώσσα.

Τα ζώα μπορούν να καταλάβουν ομοιότητες μορφών και ακολουθιών.Με την έννοια αυτή δεν παραμένουν στο μεμονωμένο.

Αλλά αδυνατούν να διακρίνουν την κορυφή,το τριγωνικό,το εκάστοτε τρίτο και διαφορετικό ως τέτοιο,συνεπώς η έννοια του γενικού παραμένει για αυτά κλειστή.(3)

Με την πιθηκοειδή δομή του, με την ροπή του για παιχνίδι,με την έντονη διάθεσή του για προσαρμογή,ο χιμπαζής προσφέρεται σε εξαιρετικό βαθμό για την εκτέλεση ανθρώπινων πράξεων.Τις περισσότερες φορές πρόκειται για απαντητικές αντιδράσεις σε δικές μας κινήσεις στις οποίες όμως απαντούν χωρίς να σχηματίζουν την παράστασή τους.

(1),(2),(3) Helmuth Plessner:Κείμενα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας,μτφ Ι.Ε.Θεοδωρακόπουλου,Πρέβεζα 2004,σελ 55-58.

Με την συνεργασία ματιού-χεριού προωθείται ταυτόχρονα η ανόρθωση πάνω από το πεδίο στήριξης στο έδαφος.Έτσι προκύπτει μία αλλαγή συμπεριφοράς,η οποία στον χιμπατζή μπορεί να οδηγήσει στα πρόθυρα της κατασκευής εργαλείων.

Η αναζήτηση καρπών πάνω στα δέντρα και η ζωή σε διαφορετικά κλαδιά απαιτούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο οπτική και τακτική ανάλυση,συνδυασμούς σκοπίμων ενεργειών.(3)

Ο Buytendijk επισημαίνει ότι η αναζήτηση της τροφής στους καρπούς είναι ιδιαίτερα ευνοική ακόμα και για το ενηλικιωμένο ζώο.Αυτό που χαρακτηρίζει στην προκείμενη περίπτωση τον πίθηκο,είναι η ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ ενός ζώου κυνηγητικού και ενός ζώου βοσκής.(4)

Το κυνηγετικό ζώο βιώνει την ένταση μέχρι την στιγμή που θα ανακαλύψει την λεία του.Το ζώο που τρέφεται με φυτική τροφή δεν εξαρτά την προσοχή του σε καθορισμένο στόχο αλλά στον τόπο που του εξασφαλίζει την τροφή.Η ορμή του βρίσκεται σε χαμηλή ένταση,επικρατεί ισορροπία η οποία αντανακλάται στην όλη συμπεριφορά του.

Ο πίθηκος ωστόσο είναι αναγκασμένος να ψάχνει στα κλαδιά για καρπούς.Σαν ένα κυνηγετικό ζώο κατευθύνεται προς διαφορετικά αντικείμενα.Το αρπακτικό ζώο κυνηγά την λεία που δραπετεύει ή ενδεχομένως αμύνεται,στρέφοντας σε αυτήν την ορμέμφυτη δύναμή του,ο πίθηκος όμως δεν εκτονώνει με αυτόν τον τρόπο την ζωτική ορμή του.Το πλεόνασμα της ορμής αυτής εκτονώνεται με συμπληρωματικές ενέργειες και μορφές παιχνιδιού,ενέργειες απρόθετου και ασυνείδητου συμβολισμού.

Όταν το αντικείμενο της επιθυμίας του ζώου,εμφανίζεται καθαρά στα μάτια του,τα δεδομένα του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα το οπτικό πεδίο ανάμεσα στο αντικείμενο και στο ζώο μετασχηματίζεται και δομείται σε μία κατάσταση πιο αφηρημένη.

Έτσι ακριβώς η ενεργητική δύναμη του ορμέμφυτου μέσα στο ίδιο το ζώο γίνεται αντικειμενική και κατακλύζει τα στοιχεία του περιβάλλοντος.Το αντικείμενο που χρησιμοποιεί ο πίθηκος μετατρέπεται περιστασιακά σε λειτουργική αξία της οποίας η δυναμική έγκειται σε «κάτι που χρησιμεύει στην προσέγγιση του φρούτου».

(3),(4) Helmut Plesner,Κείμενα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας,μτφ Ι.Ε.Θεοδωρακόπουλος,Πρέβεζα 2004,σελ 52.

Ένα έμβιο όν συμπεριφέρεται με τρόπο νοήμονα όταν χωρίς προηγούμενες δοκιμές,εκτελεί μία  συμπεριφορά που ανταποκρίνεται σε μία καινούρια κατάσταση.Η κατάσταση αυτή είναι διαφορετική με όσες έχει προηγούμενα αντιμετωπίσει το είδος και το άτομο.

Η συμπεριφορά τείνει στην επίτευξη ενός στόχου και έχει ένα αντίστοιχο νόημα,είτε αυτή είναι έξυπνη και πετυχαίνει είτε είναι ανόητη και αποτυγχάνει,αφού και το ανόητο από μόνο του διαθέτει νοημοσύνη.(1)

Η αντίδραση του ζώου είναι αιφνίδια και ανεξάρτητη από τον αριθμό των προσπαθειών που έχουν προηγηθεί ή θα ακολουθήσουν,προκειμένου να λυθεί ένα πρόβλημα που έχει τεθεί από το ορμέμφυτο.

Αν θελήσει κανείς να ερμηνεύσει το ένστικτο ψυχικώς ,τότε θα το ορίσει σαν αχώριστη ενότητα γνώσεως και πράξεως.Η γνώση που υπάρχει στο ένστικτο δεν στηρίζεται σε παραστάσεις και εικόνες,αλλά είναι ένα συναίσθημα αντιστάσων αξιολογικώς διαμορφωμένων.(2)

Η γνώση δεν είναι περισσότερη από όση χρειάζεται για την σύγχρονη πράξη.Η εντύπωση και η αντίδραση στην λειτουργία του ενστίκτου είναι στενά συνδεδεμένες.

Η συνειρμική μνήμη υπάρχει σε όλα τα ζώα και σχετίζεται με την λειτουργία και τον διαχωρισμό των αισθητηρίων και των κινητηρίων συστημάτων.Ο βαθμός της μνήμης διαφέρει από το ένα είδος ζώου στο άλλο.Είναι όμως πάντοτε η μνήμη συνδυασμένη με την πρακτική νοημοσύνη,η οποία αποτελεί την τέταρτη βαθμίδα της ψυχικής ζωής.Μαζί πάλι με την πρακτική νοημοσύνη είναι συνδυασμένη η ικανότητα της εκλογής.Η διαφορά της νοημοσύνης από την μνήμη είναι καταφανής.Ένα έμβιο όν συμπεριφέρεται ευφυώς,δηλαδή με νοημοσύνη,όταν χωρίς δοκιμές ανταποκρίνεται εύστοχα σε νέες καταστάσεις,δηλαδή σε καταστάσεις που δεν είναι σχετικές ούτε με την ζωή του είδους ούτε με την ζωή του ατόμου.Την νοημοσύνη αυτή την χαρακτηρίζουμε ως πρακτική επειδή λύνει τα προβλήματα του έμβιου όντος.(2)

(1) Max Scheler:Η Θέση του ανθρώπου στον κόσμο,σελ 64.

(2) Ι.Θεοδωρακόπουλου:Eισαγωγή στην φιλοσοφία,Τόμος Β΄Φιλοσοφική ανθρωπολογία,Ψυχολογία,Λογική,Γ΄έκδοση,Εστία,Αθήνα 2006,σελ 74-75.

Ο Scheler προσπαθεί να ορίσει την διαφορά ανθρώπου και ζώου,εφόσον και τα δύο είδη διαθέτουν νοημοσύνη.Κάποιοι επιστήμονες στο ερώτημα αυτό απαντούν ότι νοημοσύνη και ικανότητα εκλογής έχει μόνο ο άνθρωπος και όχι τα ζώα.Όσοι όμως ακολουθούν την θεωρία του Δαρβίνου,απαντούν ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ ανθρώπου και ζώου,και συνεπώς δεν αναγνωρίζουν καμμία μεταφυσική του ανθρώπου,ούτε κάποια ιδιαίτερη σχέση του με την πρωταρχή του κόσμου.Ο Sceler ισχυρίζεται ότι η «ουσία του ανθρώπου ,ό,τι μπορούμε να ονομάσουμε ιδιαίτερη θέση του ανθρώπου,στέκουν πιο ψηλά από αυτό που ονομάζουμε νοημοσύνη και ικανότητα επλογής….έστω και αν υποθέσει κανείς ότι η νοημοσύνη και η ικανότητα επιλογής αυξάνεται ποσοτικά στο άπειρο….»

Υπάρχει στο ζώο γνήσια νοημοσύνη,επινοητικότητα,και όχι μόνο ένστικτο και συνήθεια.Οι διαφορές από ένα ζώο σε ένα άλλο ως προς την ικανότητα για συμπεριφορές αυτού του τύπου επιβεβαιώνει,άλλωστε τον νοήμονα μη ενστικτώδη χαρακτήρα αυτών των πράξεων.(1)

Το ζώο δεν είναι ένας μηχανισμός από ορμέμφυτα,ούτε ένα ένστικτο αυτόματο,ούτε ένας συνειρμικός και ανακλαστικός μηχανισμός.Στο ζώο υπάρχουν ανώτερες τάσεις οι οποίες κατευθύνουν και κατώτερες τάσεις οι οποίες εκτελούν,τάσεις που ωθούν σε γενικότερες δραστηριότητες,και άλλες που οδηγούν σε ειδικότερες,πράγμα που δηλώνει σαφώς οργάνωση των ροποών του.Τέλος μπορεί το ίδιο το κέντρο του ορμέμφυτου να επεμβαίνει στην δομή του νευρικού του συστήματος,για να κερδίσει αγαθά πιο έμμεσα και όχι εγγύτερα χρονικά.

Αυτό που σίγουρα δενυπάρχει στο ζώο είναι η προτίμηση μεταξύ των ίδιων αξιών,η προτίμηση για παράδειγμα του ωφέλιμου ως αξίας από

το ευχάριστο ως αξία,ανεξάρτητα από τα εκάστοτε συγκεκριμένα αγαθά καθώς και την απέναντί τους διάθεση.(2)

Βρίσκεται μάλιστα το ζώο πολύ πιο κοντά στον άνθρωπο μέσω της συναισθηματικότητάς του από όσο μέσω της νοημοσύνης του.Η χάρη, η διαλλακτικότητα, η φιλία και τα συναφή συναισθήματα καθορίζουν ένα σύστημα αξιών που ισχύει στα ανώτερα ζώα.

(1),(2) Max Scheler:Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο,σελ 68-70.