Στη σημερινή Ευρώπη της κρίσης, όπου οι
ανισότητες οξύνονται και τα συναισθήματα της αδικίας γιγαντώνονται και
αναζητούν διεξόδους σε ποικίλες μορφές κοινωνικής διαμαρτυρίας, ακούγεται συχνά
το αίτημα για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, τη σύμπηξη μιας νέας βάσης για την
κοινωνική συνύπαρξη, θεμελιωμένη σε κοινωνικές συναινέσεις που να ικανοποιούν
το αίτημα της δικαιοσύνης. Το αίτημα είναι διάχυτο και αισθητό και πέρα από τις
χειραγωγήσεις τις οποίες υφίσταται από την πολιτική δημαγωγία που έχει
περισσεύσει στις μέρες μας στην Ελλάδα και αλλού. Είναι διάχυτο ακριβώς επειδή
εκφράζει βαθιές υπαρξιακές ανάγκες που συνιστούν προϋποθέσεις για την επιβίωση
της κοινωνίας. Ακόμη και στην πρόσφατη συζήτηση των προγραμματικών δηλώσεων της
κυβέρνησης διατυπώθηκε για άλλη μία φορά η ανάγκη για ένα νέο κοινωνικό
συμβόλαιο.
Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου έχει
καταστεί διάσημη από την εποχή του Διαφωτισμού χάρη στη σαγήνη του λόγου και τη
δύναμη των επιχειρημάτων ενός πολιτικού στοχαστή, του οποίου εφέτος η Ευρώπη
και ο υπόλοιπος κόσμος τιμούν την τριακοσιοστή επέτειο της γέννησης τον Ιούνιο
του 1712. Πρόκειται για τον «πολίτη της Γενεύης», όπως χαρακτήριζε ο ίδιος τον
εαυτό του παρά τις διενέξεις του με τη γενέθλια πόλη, Ιωάννη Ιάκωβο (Ζαν-Ζακ)
Ρουσό (1712-1778).
Υπερβολική
πίστωση
Οπως συμβαίνει κατά κανόνα με τον
επετειακό λόγο, σε όσα γράφονται αυτό το έτος κυρίως σε εκλαϊκευτικό επίπεδο
για τον πολίτη της Γενεύης, τείνουν να εμφιλοχωρούν απλουστεύσεις και
αμβλύνσεις των αντινομιών της σκέψης του. Επίσης διαφαίνεται μια αναπόφευκτη
προδιάθεση να προσγραφούν στον Ρουσό περισσότερα απ' όσα τού αναλογούν. Μια
τέτοια υπερβολική πίστωση διαφαίνεται στην τάση να προσγράφεται στον Ρουσό η
ιδέα και η ορολογία του κοινωνικού συμβολαίου. Στην πραγματικότητα η πατρότητα
του όρου «κοινωνικό συμβόλαιο» δεν είναι δική του. Ο όρος απαντάται σε μια
σημαντική παράδοση πολιτικού στοχασμού που διατρέχει τον 17ο αιώνα και συνιστά
τον κορμό της πολιτικής σκέψης της νεωτερικότητας, στην οποία αποκρίνεται
αργότερα ο Ρουσό. Ο όρος «κοινωνικό συμβόλαιο» συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της
πολιτικής επιχειρηματολογίας με την οποία οι Τόμας Χομπς και Τζον
Λοκ τον 17ο αιώνα προσπάθησαν να θεμελιώσουν
την έννοια της νομιμότητας της πολιτικής εξουσίας συνδέοντάς την αναγκαστικά με
τη συναίνεση των κυβερνωμένων.
Αυτή την έννοια, στην οποία είχε
θεμελιωθεί ο κλασικός ατομικιστικός φιλελευθερισμός, παίρνει ο Ρουσό για να
εκφράσει τη δική του ριζική κριτική του πολιτικού στοχασμού της νεωτερικότητας,
ως περιγράμματος των κοινών παραδοχών της κοινωνικής θεωρίας του Διαφωτισμού,
προς τον οποίο, αν και γνήσιο τέκνο του, επιζητεί να αντιδιαστείλει τη δική του
τοποθέτηση στα πολιτικά, κοινωνικά και ηθικά ζητήματα. Αυτή υπήρξε η κεντρική
μέριμνα που διατρέχει όλο το συγγραφικό πρόγραμμα του Ρουσό, από τα πρώτα δοκίμια
που καταγγέλλουν τη γένεση του πολιτισμού της νεωτερικότητας ως τα
αυτοβιογραφικά κείμενα της ωριμότητάς του.
Εκρηκτική
πρωτοτυπία
Για τον Ρουσό η έννοια του κοινωνικού
συμβολαίου, όπως τη χρησιμοποιούν οι πολιτικοί στοχαστές της φιλελεύθερης
ατομικιστικής παράδοσης, αποτελεί το κομβικό στοιχείο της καταχθόνιας
εξαπάτησης των φτωχών από τους πλουσίους και ισχυρούς με την οποία τούς πείθουν
να αποδεχθούν τη νομιμότητα διευθετήσεων που διαλαμβάνουν τη θεσμοθέτηση της
ανισότητας στην πολιτική κοινωνία. Η τελική έκβαση της εδραίωσης της ανισότητας
ως στοιχείου της έννομης τάξης συνιστά, κατά τον Ρουσό, το πρώτο βήμα που
οδηγεί τις κοινωνίες στην τυραννία και στον δεσποτισμό. Αυτό είναι το κοινωνικό
συμβόλαιο των ατομικιστών, υπαινίσσεται ο Ρουσό στην κατακλείδα του «Λόγου για
τις καταβολές της ανισότητας» του 1755. Πρόκειται για ένα κείμενο εκρηκτικής
πρωτοτυπίας και ρητορικής αποτελεσματικότητας, ένα από τα στιλπνότερα μνημεία
της γαλλικής γλώσσας. Στο κείμενο αυτό, που απέτυχε να αποσπάσει το βραβείο
στον διαγωνισμό της Ακαδημίας της Ντιζόν στον οποίο υποβλήθηκε, ο Ρουσό θέτει
τον δάκτυλο επί των τύπων των ήλων των προβλημάτων της σύγχρονης - της δικής
του και δικής μας - κοινωνίας: το πρόβλημα είναι η ανισότητα στις ανεξάντλητες
απεχθείς εκδηλώσεις της και οι πολυποίκιλες δόλιες επινοήσεις συγκάλυψης και
ιδεολογικού εξωραϊσμού της. Αυτή την πραγματικότητα, την οποία συνδέει με την
πρόοδο των τεχνών και των επιστημών και τις εκδηλώσεις του Διαφωτισμού που
συνυπάρχουν με δεσποτικά πολιτεύματα, θέλει να καταγγείλει με το έργο του ο
Ρουσό.
