ορφικά και πυθαγόρεια μυστήρια

   Η ΨΥΧΗ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Η  φιλοσοφία επιδιώκει την γνώση , την «επιστήμην». Θέλει να γνωρίσει «εκείνο το οποίο είναι»,με άλλα λόγια επιθυμεί να γνωρίσει το όν.Το όν είναι το βασίλειο της αλήθειας,το μη όν που όμως φαινομενικά  είναι,βρίσκεται στον χώρο της δόξης,της γνώμης και των φαινομένων.Η ψευδής πραγματικότητα του σωματικού κόσμου,γίνεται αντιληπτή από την  πεπαιδευμένη σκέψη.Δεν είναι όν ο σωματικός κόσμος που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις.Το όν είναι μία σφαίρα που δεν έχει συμβατικά  χαρακτηριστικά και γι’αυτό δεν είναι προσιτή στις αισθήσεις.

Ο Παρμενίδης υποστηρίζει ότι το όν ως αμετάβλητο είναι προσιτό μόνο στην καθαρή σκέψη.Ο Πλάτων ορίζει το όν ως αυτό που έχει πάντοτε την ίδια ουσία,είναι ιδέα ή είδος.Υπάρχουν πολλοί δίκαιοι,καλοί και ωραίοι άνθρωποι.Η δικαιοσύνη,η καλοσύνη και η ομορφιά ωστόσο είναι μία.Όπου στον κόσμο της εμπειρίας υπάρχει πολλαπλότητα,στην περιοχή των ιδεών υπάρχει ενότητα,για κάθε περιοχή της πολλαπλότητας. Στον «Φαίδωνα» η αθανασία της ψυχής βασίζεται στην έννοια της ουσίας και της ιδέας επειδή:  «μονοειδούς όντος,ωσαύτως κατά ταύτα έχοντος και ουδέποτε ουδαμή ουδαμώς αλλοίωσιν ουδεμίαν ενδεχομένου.»Το σώμα και οι αισθήσεις αποτελούν  εμπόδιο της επικοινωνίας της ψυχής με την αλήθεια,ο φιλόσοφος μάλιστα πρέπει να διατηρεί την ψυχή του ανέγγιχτη από τις ανάγκες του σώματος όσο αυτό είναι δυνατόν.Αυτό το καταφέρνει με άσκηση και κόπους,γι’αυτό πρέπει να είναι ιδιαίτερα ευχαριστημένος όταν την απελευθερωσή της από τις αισθήσεις και την υλικότητα πετυχαίνει η ψυχή μέσα από τον θάνατο.Αν μάλιστα αυτή την απελευθέρωση επιδιώκει σε όλη του την ζωή δεν έχει κανένα λόγο να φοβάται τον θάνατο,όταν έλθει.Ο θάνατος είναι κάθαρση, «λύσις και χωρισμός της ψυχής από σώματος.(64^α-67e )Ο φιλόσοφος που αγανακτεί με την ιδέα του θανάτου δεν είναι φιλόσοφος αλλά « φιλοσώματος», «φιλοχρήματος» και «φιλότιμος». Εκείνος που φοβάται τον θάνατο,δεν μπορεί να είναι ανδρείος, ούτε εκείνος που θεωρεί τον θάνατο «μέγα κακό».Όταν κάποιος υπομένει τον θάνατο ως κακό,πράττει έτσι για να αποφύγει μεγαλύτερα κακά.Ωστόσο αυτή η ανταλλαγή φόβου προς φόβο δεν είναι αρετή.

Η αληθινή αρετή απαιτεί να εκδηλώνεται η ανδρεία,η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη με φρόνηση,άμεσα εξαρτώμενες από τον νού,με βάση την πεποίθηση ότι η ανδρεία και η σωφροσύνη και κάθε αρετή πρέπει να καλλιεργούνται ως αυτοσκοπός.(68c-69d)Ο Κέβης στην συνέχεια μεταφέρει τον προβληματισμό του διαλόγου στο θέμα της ψυχής.Τα παραπάνω ισχυρίζεται ότι ισχύουν όσο διαρκεί η ζωή και μετά θάνατον,εφόσον δεχθούμε την αθανασία της ψυχής.Πολλοί είναι εκείνοι όμως που ισχυρίζονται πως η ψυχή πεθαίνει μαζί με το σώμα,διαλύεται σαν καπνός,εξαφανίζεται σαν άνεμος.Πρέπει λοιπόν να αποδειχθεί πρώτα από όλα ότι υπάρχει η ψυχή μετά τον θάνατο,και να εξακριβωθεί ποια δύναμη διαθέτει,και ποια σχέση έχει με την φρόνηση.(70 a-d)

Η πρώτη απόδειξη για την αθανασία της ψυχής στηρίζεται στην θεωρία για την μετεμψύχωση των πυθαγορείων,η οποία ενισχύεται με την άποψη του Ηράκλειτου ότι τα πάντα γεννώνται από το αντίθετό τους.Αν είναι αλήθεια ότι οι ψυχές κατεβαίνουν στον Άδη και επανέρχονται κατόπιν στην ζωή για να ενδυθούν νέα σώματα,τότε  είναι φανερό ότι οι ψυχές υπάρχουν μετά τον θάνατο.Για να το αποδείξει αυτό ο Σωκράτης λαμβάνει υπόψιν του την θεωρία της «γενέσεως εκ των εναντίων». Το ισχυρότερο δημιουργείται από το ασθενέστερο,το βραδύτερο από το ταχύτερο,το χειρότερο από το καλύτερο,το δικαιότερο από το άδικο και αντίστροφα.Όταν τα πάντα με τον τρόπο αυτόν γεννώνται από τα αντίθετά τους,επειδή αυτά είναι δύο πάντοτε κατ’ανάγκη πρέπει να συμβαίνουν δύο γενέσεις.Το αντίθετο της ζωής είναι ο θάνατος,όπως του ύπνου είναι η εγρήγορση.Άρα κατ’ανάγκη από την ζωή πρέπει να γενάται ο θάνατος,και από τον θάνατο η ζωή.Εάν όσα ζούν πεθαίνουν χωρίς να επανέρχονται στην ζωή,τότε δεν θα ήταν δυνατό να υπάρξει ζωή ούτε και θάνατος:«Αλλά έστι τω όντι και το αναβιώσκεσθαι και εκ τωντεθνεώτων τους ζώντας γίγνεσθαι και τας των τεθνεώτων ψυχάς είναι.»(70 α-72 ^α).

Ωστόσο,θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει ότι το αξίωμα της «των εναντίων γενέσεως» δεν εφαρμόζεται πάντοτε και σε όλες τις περιπτώσεις.Η υγεία δεν προέρχεται από την ασθένεια,ούτε η ευθεία γραμμή από την καμπύλη.Επίσης η απλή μετάβαση από την ζωή στον θάνατο δεν αποδεικνύει την ενιαία σύσταση της ψυχής.Αν η ψυχή είναι ένα σύνθετο πράγμα και μετά τον θάνατο διαλυθεί στα συστατικά της μέρη,δεν παύει να υπάρχει ακόμα και αν τα συστατικά της μέρη δημιουργήσουν άλλες ψυχές με σκοπό να δώσουν ζωή σε άλλες υπάρξεις.Για να ενισχύσει ο Πλάτων την θεωρία του για την αθανασία της ψυχής χρησιμοποιεί το επιχείρημα της ανάμνησης,το οποίο αναλύεται διεξοδικά στον «Μένωνα».(81e-d και εξής).Τα όμοια αλλά και τα αντίθετα πράγματα ανακαλούν στην μνήμη μας το ένα το άλλο.Η ομοιότητα φέρνει στην μνήμη άλλη ομοιότητα.Επίσης σύμφωναμε τους νόμους συνθέσεως των παραστάσεων τα αντίθετα προκαλούν την ανάμνηση των αντιθέτων.Τα ίσα αντικείμενα(ξύλα,λίθοι) φανερώνουν ότι διαθέτουμε την παράσταση και έννοια της ισότητας,η οποία διαφέρει από την έννοια της ισότητας που αντιλαμβάνεται κανείς από την εμπειρία και την μέτρηση των πραγμάτων.

Η καθ’εαυτή έννοια της ισότητας,με την οποία διακρίνουμε τα σχετικώς ίσα αντικείμενα,σημαίνει ότι γνωρίζουμε την έννοια πριν διαπιστώσουμε την ισότητα  με τις αισθήσεις πάνω στα αντικείμενα.Έτσι το καλό,το αγαθό,το δίκαιο,το όσιο,και όλα όσα υπάγονται σε έννοιες(«οίς επισφραγιζόμεθα το αυτό εστί»),πρέπει να παραδεχθούμε ότι τα γνωρίζουμε πριν την γέννησή μας.Επομένως υπάρχουν οι ψυχές προτού ενσαρκωθούν και είναι προικοσμένες με την φρόνηση.

Στην συνέχεια αφού ο Σωκράτης απέδειξε ότι η ψυχή υπάρχει πριν από την γέννηση,πρέπει να αποδείξει ότι υπάρχει και μετά τον θάνατο,παραμένει δε ενιαία και αναλλοίωτη.Πρέπει να αποδείξει ότι η ψυχή δεν διαλύεται,άρα  είναι  μη σύνθετη.Η ουσία, «αυτό έκαστον ό εστί,το όν η ιδέα» δεν παθαίνει καμμία αλλοίωση ή μεταβολή,γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατό να έχουμε έννοια του καλού και να το διακρίνουμε από το αντίθετό του.Ο κόσμος βέβαια των πραγμάτων και των φαινομένων είναι σύνθετος.Τα ασύνθετα όντα όπως η ψυχή δεν είναι αντικείμενα των αισθήσεων.Το σώμα ανήκει όμως στον κόσμο των συνθέτων και των φαινομένων.Η ψυχή ανήκει στον κόσμο των θεών.Όταν η ψυχή χρησιμοποιεί το σώμα και τα αισθητήριά  του όργανα  χάνει την εσωτερική της ισορροπία: «έλκεται υπό του σώματος….και αυτή πλανάται και ταράττεται και ιλιγγιά ώσπερ μεθούσα…». Σύμφωνα με ένα παλιό,προσωκρατικό αξίωμα,το όμοιο γνωρίζει το όμοιο,με αυτόν τον τρόπο και η ψύχή γνωρίζει την ουσία και την ιδέα,γιατί είναι όμοιά της.Η ψυχή χωρίς την σωματική ενέργεια στρέφεται «προς το καθαρόν τε και αεί όν και αθάνατον και ωσαάυτως έχων και ως συγγενής ούσα μετ’αυτού αεί μετ’εκείνου τε γίγνεται». Η σχέση της ψυχής προς το «θείον» και «αεί ωσαύτως έχων»,και του σώματος προς το θνητό και αλλοιούμενο, οδηγεί αναγκαστικά στην αντίληψη πως όταν η ψυχή και το σώμα συνυπάρχουν,η ψυχή διατάσσει και άρχει το σώμα εργάζεται υπερ αυτής και εξουσιάζεται από αυτήν.