1 ΕΛΕΟΣ
ΦΟΒΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ
Η περιπέτεια καθορίζεται ως η εις το εναντίον των πραττομένων μεταβολή, και τούτο γαρ ώσπερ λέγομεν κατά το εικός ή το αναγκαίον,
και συμβάινει όταν γένηται παρά την δόξαν δι΄’αλληλα. Οι
λέξεις εικός και αναγκαίο είναι προυποθέσεις οι
οποίες μονίμως τονίζονται στην Ποιητική
και επαναλαμβάνονται ως ισχύουσες δομές
των γεγονότων. Το πρώτο πρόβλημα αναφέρεται στην έκφραση παρά δόξαν Αν πρόκειται για το κοινό τότε ο καθηγητής Else ερμηνεύει τον όρο πραττομένων ως συνώνυμο του όρου γινομένων και πρόκειται για
την κατανόηση από το κοινό μίας κατάστασης η οποία μεταστρέφεται στο
αντίθετό της. Η κλασσική ερμηνεία , η
οποία συνδέει την περιπέτεια με μία κατάσταση έχει δύο δυσκολίες στην κατανόησή
της : Για παράδειγμα στον Οιδίποδα
ο Αριστοτέλης υπάρχει η πιθανότητα να επικεντρώνεται στο ακροατήριό
του όταν γράφει : ελθών ως ευφρανών τον Οιδίπουν
και απαλλάξων… κτλ ενώ εννοεί δοκών ευφράνειν. Πρόκειται για την θεωρία
της δομικής ερμηνείας της καθάρσεως, σύμφωνα με την οποία η κάθαρση έχει σχέση
με τα φοβερά γεγονότα που διαδραματίζονται στην σκηνή ενώ στο τέλος επέρχεται
ένα είδος απονομής της δικαιοσύνης. Τα πράγματα δηλαδή οδηγούνται έτσι ώστε στο
τέλος να ξεκαθαρίζουν τα γεγονότα. Η κάθαρση επομένως δεν είναι μία αλλαγή
ή ένα αποτέλεσμα στην ψυχή του
θεατή αλλά μία διαδικασία η οποία προκύπτει από το έργο τα δομικά του στοιχεία
και κυρίως την αναγνώριση.
Η
χρήση των λέξεων μεν και δεν στην περιπέτεια και την αναγνώριση
τονίζουν την μεταβολή. Στην αρχή της τραγωδίας μόνο ο Τειρεσίας γνωρίζει ποιος
είναι στην πραγματικότητα π γιός του Πόλυβου. Ο Ευρυπίδης υπαινίσσεται τα
γεγονότα στον πρόλογό του ενώ ο Σοφοκλής βασίζεται στην γνώση που έχει το κοινό
του για τον μύθο. Είναι επομένως ξεκάθαρο ότι η αναγνώριση δεν είναι έκπληξη
για το κοινό. Η Ηλέκτρα, ο Ορέστης, η Ιφιγένεια, ο Ίων , η Άλκηστις είναι γνωστά πρόσωπα απλά εκείνο που
ενδιαφέρει είναι η διαμόρφωση των χαρακτήρων. Επομένως σύμφωνα με αυτά η
περιπέτεια δεν είναι παρά την δόξαν με άλλα λόγια ο Αριστοτέλης δεν διακρίνει
ανάμεσα στο ακροατήριό του και τους χαρακτήρες του εφόσον εκπλήσσοντας αυτούς εκπλήσσει και τους θεατές
του. Οι θεατές σε ένα έργο δεν παρακολουθούν απλώς. Μετέχουν στις εμπειρίες των
χαρακτήρων. Αν δεν συνέβαινε αυτό λίγοι θα μπορούσαν να αιστανθούν τα διλήμματα και την τραγικότητα
των προσώπων. Ο καθηγητής Else στο τέλος της μελέτης
του, αναφέρεται στην συγκυριακή γνώση ,
την οποία κατέχει το κοινό στον μύθο του Οιδίποδα, καθώς παρατηρεί ότι ο Αριστοτέλης δεν προσφέρει κανένα σημείο το οποίο αγνοείται από τους
θεατές.
Η
ίδια έλλειψη διάφοροποίησης του θεατή από τον ήρωα που εμφανίζει την έκφραση παρά την δόξαν ως κάτι το απροσδόκητο μπορεί να ανιχνευθεί και σε αρχαιότερες αναφορές στην τραγωδία και το έπος. Το έλεος και ο φόβος εμφανίστηκαν από την
εποχή του Γοργία και συσχετίστηκαν με την τραγωδία και τα επικά δημιουργήματα.
Ο Γοργίας πίστευε ότι η απάτη ήταν η παραπλάνηση των τραγικών προσώπων επ’
αλλοτρίων τε πραγμάτων και σωμάτων ευτυχίαις και δυσπραγίαις, ίδιον τι πάθημα
δια των λόγων έπαθεν η ψυχή.
Η
λέξη συμπάσχειν κατέχει στο σημείο αυτό την
κυριολεκτική της σημασία. Ο Πλάτων επισημαίνει στις διαφωτιστικές του αναφορές για την κωμωδία ( Φαίδρος 268 c) ότι το
2
έλεος
και ο φόβος συνδέονται με την τραγικότητα καθώς ο ήρωας απειλείται από την
καταστροφή και κερδίζει την συμπάθεια του κοινού. Το επόμενο ερώτημα είναι εάν
ο Αριστοτέλης μεταφράζει τα τραγικά
αισθήματα με τον ίδιο τρόπο .
Ο
Αριστοτέλης μοιάζει να δυσκολεύεται στην προσπάθειά του να κατανοήσει τα αισθητικά συναισθήματα από εκείνα που η
πραγματικότητα δημιουργεί και δημιουργεί σε εμάς κατά έναν τρόπο μία δυσκολία
σε εμάς όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε την εικόνα δυσάρεστων αντικειμένων με
αυτά τα ίδια τα αντικείμενα. Η λέξη τοιούτων στην έκφραση την των τοιούτων παθημάτων
κάθαρσιν έχει κατανοηθεί από
κάποιους σαν τη γραμμή η οποία διαχωρίζει το έλεος από τον φόβο, στην τραγωδία
από τα αισθήματα αυτά καθ’εαυτά ή όπως
εκδηλώνονται στην πραγματική ζωή. Το έλεος μπορεί να το βιώσει κάποιος αν
συνδυάσει την οδύνη του τραγικού προσώπου με την αθωότητά του. Ωστόσο δεν είναι
δυνατό να απόλυτα συνδεθεί κάποιο
συναίσθημα με τον θεατή ο οποίος γνωρίζει ευθύς εξ΄αρχής ότι παρακολουθεί κάτι
μη πραγματικό όπως είναι το θεατρικό έργο.
Στα
κεφάλαια αυτά πρέπει να σημειωθεί ότι ο Αριστοτέλης έχει επηρεαστεί από την
κριτική του Πλάτωνα για την τραγωδία ο οποίος αρνείται κάθε λογική ταυτοποίηση
με την τραγωδία και τα αισθήματα, που αυτή δημιουργεί στους ανθρώπους. Πράγμα
που αυτόματα σημαίνει πως ο φόβος και ιδιαίτερα ο οίκτος οφείλουν να
στηρίζονται σε ηθικές βάσεις.
Βέβαια το
απροσδόκητο για τους χαρακτήρες του δράματος δεν παύει να είναι το ίδιο και για
το κοινό. Ο όρος περιπέτεια η εις το
εναντίον μεταβολή δηλώνει την
ολοκληρωτική αλλαγή μίας κατάστασης. Ο
άνθρωπος που πιστεύει για τον εαυτό του ότι βρίσκεται σε ισχυρή θέση και είναι
ικανός να επιτύχει τους στόχους του ξαφνικά αντιμετωπίζει μέσα από μία σειρά
γεγονότων την καταστροφή. Αυτός είναι ο ονομαζόμενος τραγικός ήρωας. Η
περιπέτεια συχνά ξεκινά από την λάθος εκτίμηση των γεγονότων η οποία ονομάζεται
από τον Αριστοτέλη αμαρτία
