Η περίοδος των Σοφιστών. Σοφιστική (ακμή 460- μέχρι τον κλασσικό αντίλογο 40του Σωκράτη και των μαθητών του).
Μετά τους ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο, έρχεται η χρονική περίοδος φιλοσοφικής και ψυχολογικής δράσης των Σοφιστών. Οι Σοφιστική, διατυπώνει κάποιες αρχές οι οποίες βασίζονται στον προβληματισμό της σχέσης ανθρώπου-κόσμου. …"Η Σοφιστική για πρώτη φορά θέτει ως αρχή το υποκείμενο: τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο. Η απόλυτη προτεραιότητα του εμπειρικού υποκείμενου-η αντίληψη δηλ. ότι το προσωπικόν "εγώ" θα μπορούσε αυθαίρετα να καθορίσει τι είναι αληθές, δίκαιον, αγαθόν ή καλόν-αποτελεί τη θεωρητική βάση της Σοφιστικής. Πρόκειται για ένα διαφωτίζοντα στοχασμό…"41. Όπως φαίνεται οι Σοφιστές, διατυπώνοντας αρχικά κάποιες γενικές αρχές, δίδουν μια κατά το δυνατόν επιστημονική απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ψυχής και μια πιο συστηματική-επιστημονική Ψυχό-λογία! Η σχέση "άνθρωπος-κόσμος" καθορίζεται με βάση τον άνθρωπο. Ο τελευταίος είναι αυτός πω δίδει την δική του ερμηνεία στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτός ορίζει το αληθές, δίκαιο, καλό, κακό κ.ο.κ. Εξ΄ου και η αρχή των Σοφιστών, πως …"δεν υπάρχει μια, αντικειμενικώς αναγνωρισμένη, αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες…"42. Η αλήθεια συλλαμβάνεται από τον άνθρωπο, διαφορετικά κάθε φορά. Εδώ έρχεται η ομολογουμένως ρηξικέλευθη και πολύ προοδευτική Ψυχό-λογική άποψη των Σοφιστών, που αργότερα θα αποτελέσει θεμέλιο στοχασμού για την σύγχρονη τότε επιστημονική, πλέον, Ψυχολογία: Οι αισθήσεις μας, είναι αυτές που δίδουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα. …"παρά τάς αισθήσεις ου ψυχή…"43 λέγουν χαρακτηριστικά. Η Σοφιστική, δεν ασχολείται όπως προείπαμε τόσο με την "φιλοσοφική ψυχολογία" αλλά συστηματοποιεί την έννοια της Ψυχολογίας. Για τον λόγο αυτό, στην σκέψη των Σοφιστών, θα βρούμε σπέρματα της έννοιας της "Ψυχολογίας της μάζας ή του όχλου", όσο παράξενο και αν φαίνεται τούτο στον αναγνώστη! Οι Σοφιστές δεν ενδιαφέρονται τόσο στο να βρουν ποια είναι η αλήθεια κλπ, όσο "για την πειθώ, για το πώς θα πείσει(ο άνθρωπος που ασχολείται με την Σοφιστική, εννοεί-σημείωση δική μου-) τους άλλους ότι εκείνο που υποστηρίζει είναι ακριβές…"44. Αυτός που καταφέρνει να πείσει την μάζα, το κοινό, που τον παρακολουθεί είναι ο κερδισμένος. Εκτός αυτών από τους βασικούς εκπρόσωπους της Σοφιστικής, μόνο ένας ήταν αυτός που μελέτησε ακόμα πιο συστηματικά την έννοια της Ψυχής και του Ψυχολογικού ερωτήματος.
Ας αναφέρουμε, όμως, πρώτα τους εκπρόσωπους, χάριν ιστορικής ακρίβειας: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 δίχως να είναι σίγουρο, π.Χ), Πρόδικος ο Κείος (η ακμή του παρουσιάζεται γύρω στα 400 π.Χ), Ιππίας ο Ηλείος (ομού με τον Πρόδικο, η ακμή γύρω στα 400 π.Χ), Αντιφών ο Αθηναίος (σύγχρονος της περιόδου του Σωκράτη) και τέλος ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ) ο οποίος ασχολήθηκε ακόμα πιο συστηματικά με την έννοια της Ψυχής, και τον οποίο θα εξετάσουμε αμέσως τώρα.
Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ).
Ο Γοργίας ξεκινά, αρχικά, διατυπώνοντας μια οντολογία. Η οντολογία του είναι διαφορετική, όμως, από τους άλλους φιλόσοφους. Περιέχει ιδέες, της μετά από αιώνες ξανά-εμφανιζόμενης και ακμάζουσας, Μηδενιστικής φιλοσοφίας . Ο Γοργίας, εισαγάγει τον Οντολογικό, Γνωσιολογικό, Ηθικό, μηδενισμό45. Στην φιλοσοφία του, εμφανίζεται και "φιλοσοφική ψυχολογία΄46΄(="η" Ψυχή ως πηγή δηλαδή ζωής), αλλά και συστηματική, επιστημονική θα λέγαμε, αναζήτηση του Ψυχολογικού ερωτήματος, της Ψυχολογίας, του ανθρώπου. Αρχικά, …"Ουδέν έστιν, ει και έστιν ακατάληπτον ανθρώπω, ει και καταληπτόν, αλλα τοί γε ανέξοιστον και ανερμήνευτον τω πέλας…"47. Εδώ ο διανοητής εμφανίζει έναν ακραίο "σχετικισμό και σκεπτικισμό΄48΄, αμφισβητώντας τα μέχρι τότε δεδομένα. Για αυτόν, το ζήτημα αναζήτησης ύπαρξης του όντος είναι αδιάφορο. Αρνείται το όν(="Οντολογικός" μηδενισμός, όπως αναφέρθηκε) και αποδέχεται το μη-όν, "φανερά επηρεασμένος από τον Ζήνωνα…βυθίζεται σε έναν θρηνώδη σκεπτικισμό"…49 Ο ανθρώπινος νους, συνεχίζει, δεν δύναται να κατακτήσει την γνώση και το όν. Είναι πλήρως αδύναμος. Η λογική δύναμη, του ανθρώπου δεν έχει καμία άξια, δεν βοήθα σε τίποτε αφού συνεχίζει να "μην ανοίγει τις πόρτες" στην γνώση του οντος. Αυτό ισχύει καθώς, …"Ο Γοργίας αρνείται τις προϋποθέσεις της γνώσεως: την ύπαρξη κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους επιχειρούμε τις αποδείξεις και εξάγουμε συμπεράσματα"(="Γνωσιολογικός" μηδενισμός)50. Τέλος, ο Λεοντίνος φιλόσοφος απορρίπτει κάθε μορφή Ηθικής αξίας. Το "δίκαιο", είναι το "φυσικό δίκαιο", το δίκαιο δηλαδή του ισχυρού ο οποίος υπερισχύει …"για πλεονεξία και επικράτηση…"51(="Ηθικός" μηδενισμός). Από πλευράς λοιπόν, φιλοσοφικής ψυχολογίας, Ψυχή, πηγή Ζωής, λογικά είναι το μηδέν!
Εκτός αυτών, ο Γοργίας προβαίνει και σε μια συστηματική Ψυχολογία-ερμηνεία Ψυχής-, που για την άποψη του συγγραφέα, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως προάγγελος της επιστημονικής ερμηνείας της ανθρώπινης Ψυχής (Ψυχό-λογία) του 20ου αιώνα. Λέγει: …"ψυχής αμαρτήματα, δόξης απατήματα…"52. Για τον Γοργία, η "δόξα"53 είναι η βασική αιτία κακοδαιμονίας της Ψυχής. Η "δόξα" είναι αυτή, επιπλέον, που συμβουλεύει τις ενέργειες του κάθε ανθρώπου(…"σύμβουλον τη ψυχή…"54). Όσον αφορά την δομή και το περιεχόμενο της Ψυχής, φαίνεται να τα εξηγεί υιοθετώντας την θεωρία του Προσωκρατικού Ηράκλειτου. Η Ψυχή αποτελείται από μια αναλογία φωτιάς και υγρασίας. Η αναλογία αυτή καθορίζει, και την συμπεριφορά του ανθρώπου. Εδώ παρουσιάζεται η σχέση Ψυχής-σώματος(="συμπεριφορά" του ανθρώπου, ολικά) αλλά και η επήρεια της ύλης στην Ψυχή: Οι άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν να είναι υγιείς, να έχουν πνευματικά και σωματικά χαρίσματα, κατά τον Γοργία, πρέπει να διατηρούν την φωτιά, το πυρ55, συνεχώς ενεργό προκείμενου η υγρασία, το ύδωρ, να μην υπερισχύσει. Το ύδωρ, μπορεί να συγκρατηθεί με συνεχείς περίπατους και υγιεινό φαγητό(="η" επίδραση της ύλης στο πνεύμα, Ψυχή). Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν διατηρούν το πυρ, στην Ψυχή τους, αλλά αντιθέτως αφήνουν την υγρασία να υπερισχύσει, υπολειτουργούν. Ονομάζονται, από τον Γοργία …"ηλίθιοι…". Οι άνθρωποι αυτοί χάνουν τις δυνατότητες τους τόσο στο πνεύμα ως και στο σώμα(ύλη). Μια πραγματική δυστυχία ή …"μανίη…" για έναν άνθρωπο είναι, κατά τον φιλόσοφο, μια πλήρως υγρή Ψυχή56.
Απόλυτα συστηματοποιημένα(τείνοντας επιστημονικά), μιλάει ο Γοργίας για την πειθώ και την επίδραση στην Ψυχική κατάσταση των ανθρώπων(πλήθος). …"Η ρητορική, ως τέχνη πειθούς, μπορεί να "ψυχαγωγήσει", δηλ. να χειραγωγήσει σε βαθμό υποβολής τα πλήθη και να χρησιμεύσει ως θεραπευτήριο φάρμακο ή ως δηλητήριο για τις μάζες, οι οποίες είναι δυνατό να φθάσουν σε βαθμό παραισθήσεως ή παραληρήματος…"57. Ως γνωστής και εφαρμοστής της Σοφιστικής και της ρητορικής της, ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της "Ψυχολογίας των μαζών"58 που δεκάδες αιώνες αργότερα θα μελετηθεί και θα (ξανά) παρατηρηθεί. Η επίδραση της πειθούς στην Ψυχή του πλήθους θεωρεί, εκτός των προηγούμενων, ο Γοργίας, πως …"με τις έντονες αντιδράσεις, συμπόνοια και φόβο, λειτουργεί καθαρτικά…" και …"η εικαστική τέχνη αφυπνίζει ποικίλα αψιθυμικά συναισθήματα, όπως μια όμορφη διανοητική σύλληψη και ενέργεια και επιδρά ηθικοπλαστικά…"59.
Με τον Γοργία τον Λεοντίνο, κλείνει ο κύκλος των (κατά τα χρονικά λεγόμενο) Προσωκρατικών φιλοσόφων. Από εδώ και έπειτα, έρχεται η κλασσική περίοδος60, με έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που γνώρισε ποτέ η φιλοσοφική ιστορία, με τον διδάσκαλο Σωκράτη, καθώς και με τους μετά από αυτόν, σημαντικότατους φιλοσόφους όπως ο μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Στο Περί Ψυχής ερώτημα οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι, κυρίως, δίδουν κυριολεκτικά την βάση της μελέτης. Σημαντικό είναι δε, πως εκτός από την φιλοσοφική ψυχολογία τους, διατυπώνουν περισσότερο συστηματικά από όλους τους προηγουμένους, την Εμπειρική Ψυχολογία. Μελετούν τις επιδράσεις της "Ψυχής" στην συμπεριφορά του ανθρώπου, στις αισθήσεις του…σε όλο του το "είναι". Η Εμπειρική Ψυχολογία, τόσο του Σωκράτη όσο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, θα συμβάλλει στην ,μετά από δεκάδες αιώνες, εμπειρική-επιστημονική απάντηση του Περί Ψυχής ερωτήματος από τους επιστήμονες61. Όπως φαίνεται, η διαύγεια του πνεύματος των φιλοσόφων της κλασσικής περιόδου, είναι τεράστια και άξια να μελετηθεί μέσα στις γραμμές μας! Με την μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν στο Περί Ψυχής ερώτημα, από τον Σωκράτη μέχρι και τον Αριστοτέλη, θα ολοκληρώσουμε το Πρώτο Κεφαλαίο, παρουσιάζοντας ,στην ουσία, την βάση όλων των μετέπειτα θεωριών.
α) Σωκράτης εξ Αθήνας (470-399 π.Χ).
Ο συγγραφέας κρίνει πως είναι απαραίτητα ορισμένα πολύ περιληπτικά στοιχεία σχετικά με τη γενικότερη ζωή, του μεγάλου Διδασκάλου και θεμελιωτή της επιστημονικής ερευνάς και μεθοδολογίας, προς ένδειξη σεβασμού πριν αναφέρουμε τις απόψεις του για το Περί Ψυχής ερώτημα: Ο Σωκράτης ήταν υιός του Σωφρονίσκου, γλύπτη στο επάγγελμα, και της Φαιναρέτης, μαίας στο επάγγελμα. Ο ίδιος, όπως ιστορικά φαίνεται, δεν εγκατέλειψε σχεδόν ποτέ την Αθηνά. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και απέκτησε μαζί της τρία παιδία. Όλη η θεωρία του δεν καταγράφηκε ποτέ από τον ίδιο. Τα όσα μέχρις σήμερα μας διασώζονται κατεγράφησαν από τους δυο, κύριους, μαθητές του, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης απετέλεσε την βάση της φιλοσοφίας, παρά το γεγονός πως δεν την είχε σπουδάσει σε κάποια, τότε, σχολή των Αθηνών. Εισήγαγε έννοιες που υποστήριζαν τον άνθρωπο ως οντότητα, όπως το περίφημο "γνώθι σαυτόν", δηλαδή "να γνωρίζεις τον εαυτό σου" παρουσιάζοντας την έννοια της αυτογνωσίας. Μίλησε για την Ηθική, την Αρετή, την Ευδαιμονία, τον τρόπο εύρεσης της Αλήθειας. Ο τρόπος αυτός ορίζεται από την εξαίσια μαιευτική του μέθοδο και την Σωκρατική ειρωνεία, σύμβολα της διαλεκτικής και της μετέπειτα επιστημονικής έρευνας. Εντούτοις ο Διδάσκαλος, παρά το περίλαμπρο έργο του, βίωσε την Κρατική περιφρόνηση. Έπεσε θύμα της θρησκευτικής, θεοκρατικής Κρατικής εξουσίας: …"Σε ηλικία περίπου 70 ετών, αναγκάστηκε να παρουσιαστεί στο δικαστήριο για να υπερασπιστεί τις ιδέες του αλλά και την ίδια του την ζωή…Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, ήταν ένοχος γιατί δεν πίστευε στους θεούς στους οποίους πίστευε η πόλη του, αλλά σε καινά δαιμόνια, σε νέες θεότητες, και διέφθειρε τους νέους. Η ποινή που πρότειναν οι κατήγοροι του(οι δικαστές Άνυτος, Μέλητος και Λύκων-σημείωση δική μου-) ήταν θάνατος!…"1. Ο Σωκράτης, παρά την δυνατότητα διαφυγής που του δόθηκε από τους μαθητές του, πέθανε το 399 π.Χ, εφαρμόζοντας για ακόμη μια φορά την Ηθική φιλοσοφία του στην ζωή του. Ακόμα και στον θάνατο.
Ο Σωκράτης ,εκτός των άλλων, διδάσκει και απαντά στο Περί Ψυχής ερώτημα όπως μας διασώζεται κυρίως από τον μαθητή του Ξενοφώντα. Ο Διδάσκαλος τονίζει πως η Ψυχή του κάθε ανθρώπου, απεικονίζεται στα μάτια του. Στα Απομνημονεύματα "ο Σωκράτης ζητά από ένα ζωγράφο να του ζωγραφίσει τον χαρακτήρα της ψυχής(το ήθος της ψυχής) τόσο καλά όσο θα ζωγράφιζε και την εικόνα ενός σώματος. Αυτό ο χαρακτήρας της ψυχής(ήθος ψυχής) φαίνεται στα μάτια…"2. Εκτός αυτών, ο Ξενοφών διατυπώνει στο ίδιο βιβλίο του πως, …"για τον Σωκράτη η ψυχή είναι αυλή, αόρατη, κυριαρχεί, ελέγχει και δίδει ζωή στο σώμα…"3. Η σχέση "σώμα-ψυχή" δεν είναι αντιθετική αλλά συμπληρωματική. Το ένα μέρος συμπληρώνει το άλλο για να επικρατεί η σωφροσύνη του ανθρώπου, όπως έλεγε. Εδώ ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της αυτογνωσίας και του αυτοέλεγχου σε συνδυασμό με την Ψυχή4. "Γνώθι σαυτόν" όπως προείπαμε, ήταν μια από τις βασικές του ρήσεις. Η γνώση του εαυτού μας θα οδηγήσει και στην δυνατότητα έλεγχου του εαυτού μας. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη καθώς …"χωρίς αυτήν την σύλληψη δεν είναι δυνατόν(κατά τον Σωκράτη-σημείωση δική μου-) να επιτύχει κανείς στην ζωή, να ευδαιμονήσει φθάνοντας "εις ψυχής θεραπεία"…"5. Η αυτογνωσία και ο αυτοέλεγχος, λοιπόν, εξασφαλίζει την θεραπεία της ψυχής. Ο ίδιος, όπως διασώζεται, "έτρωγε τόσο ώστε να αισθάνεται ευχάριστα, έπινε μόνον όταν διψούσε,… συγκρατούσε τις σεξουαλικές ορμές κλπ…"6. Βασική του έννοια, όπως δηλαδή φαίνεται, ήταν να διατηρεί ο άνθρωπος την Ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής". Εκτός αυτών ο Ξενοφών από τα Απομνημονεύματα, μας διασώζει τον λόγο του Σωκράτη σχετικά με την περιγραφή προέλευσης και σκοπού της Ψυχής.
"Ο θεός έδωσε στον άνθρωπο την ψυχή, για να αναγνωρίζει την ύπαρξη των θεών, για να προστατέψει το εαυτό του από την βουλιμιά, την διψά, την ζεστή, το κρύο, την ασθένεια και την αδυναμία, για να ασκήσει τον εαυτό του στην γνώση, και να θυμάται τι είδε, άκουσε, και έμαθε…"7. Ο φιλόσοφος αποδίδει τις ιδιότητες της μνήμης, της αίσθησης και της νόησης ως ιδιότητες που ο άνθρωπος κατέχει μέσω της Ψυχής του. Ο άνθρωπος στην καθημερινή του ζωή, συναντά εμπόδια που του στερούν την μετάδοση της γνώσης και θεραπείας της Ψυχής του. Τέτοια, για τον Διδάσκαλο, είναι η αδράνεια και η νωθρότητα. Είναι ο άκρατος ηδονισμός. Λέγει χαρακτηριστικά: …πονηρός δ΄ έστιν εκείνος ο εραστής ο πάνδημος, ο του σώματος μάλλον ή της ψυχής ερων8…Ο άνθρωπος, που χάνει το έλεγχο και την ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής" χάνει και την δυνατότητα της σωφροσύνης.
Με αυτό τελειώνει η θεωρητική αλλά και εμπειρική Ψηχό-λογία του Σωκράτη. Μετά από αυτόν, έρχονται προς πρόσθεση θεωριών, ιδίως στο Περί Ψυχής ερώτημα, ο πιστός μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης.
Μετά τους ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο, έρχεται η χρονική περίοδος φιλοσοφικής και ψυχολογικής δράσης των Σοφιστών. Οι Σοφιστική, διατυπώνει κάποιες αρχές οι οποίες βασίζονται στον προβληματισμό της σχέσης ανθρώπου-κόσμου. …"Η Σοφιστική για πρώτη φορά θέτει ως αρχή το υποκείμενο: τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο. Η απόλυτη προτεραιότητα του εμπειρικού υποκείμενου-η αντίληψη δηλ. ότι το προσωπικόν "εγώ" θα μπορούσε αυθαίρετα να καθορίσει τι είναι αληθές, δίκαιον, αγαθόν ή καλόν-αποτελεί τη θεωρητική βάση της Σοφιστικής. Πρόκειται για ένα διαφωτίζοντα στοχασμό…"41. Όπως φαίνεται οι Σοφιστές, διατυπώνοντας αρχικά κάποιες γενικές αρχές, δίδουν μια κατά το δυνατόν επιστημονική απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ψυχής και μια πιο συστηματική-επιστημονική Ψυχό-λογία! Η σχέση "άνθρωπος-κόσμος" καθορίζεται με βάση τον άνθρωπο. Ο τελευταίος είναι αυτός πω δίδει την δική του ερμηνεία στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτός ορίζει το αληθές, δίκαιο, καλό, κακό κ.ο.κ. Εξ΄ου και η αρχή των Σοφιστών, πως …"δεν υπάρχει μια, αντικειμενικώς αναγνωρισμένη, αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες…"42. Η αλήθεια συλλαμβάνεται από τον άνθρωπο, διαφορετικά κάθε φορά. Εδώ έρχεται η ομολογουμένως ρηξικέλευθη και πολύ προοδευτική Ψυχό-λογική άποψη των Σοφιστών, που αργότερα θα αποτελέσει θεμέλιο στοχασμού για την σύγχρονη τότε επιστημονική, πλέον, Ψυχολογία: Οι αισθήσεις μας, είναι αυτές που δίδουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα. …"παρά τάς αισθήσεις ου ψυχή…"43 λέγουν χαρακτηριστικά. Η Σοφιστική, δεν ασχολείται όπως προείπαμε τόσο με την "φιλοσοφική ψυχολογία" αλλά συστηματοποιεί την έννοια της Ψυχολογίας. Για τον λόγο αυτό, στην σκέψη των Σοφιστών, θα βρούμε σπέρματα της έννοιας της "Ψυχολογίας της μάζας ή του όχλου", όσο παράξενο και αν φαίνεται τούτο στον αναγνώστη! Οι Σοφιστές δεν ενδιαφέρονται τόσο στο να βρουν ποια είναι η αλήθεια κλπ, όσο "για την πειθώ, για το πώς θα πείσει(ο άνθρωπος που ασχολείται με την Σοφιστική, εννοεί-σημείωση δική μου-) τους άλλους ότι εκείνο που υποστηρίζει είναι ακριβές…"44. Αυτός που καταφέρνει να πείσει την μάζα, το κοινό, που τον παρακολουθεί είναι ο κερδισμένος. Εκτός αυτών από τους βασικούς εκπρόσωπους της Σοφιστικής, μόνο ένας ήταν αυτός που μελέτησε ακόμα πιο συστηματικά την έννοια της Ψυχής και του Ψυχολογικού ερωτήματος.
Ας αναφέρουμε, όμως, πρώτα τους εκπρόσωπους, χάριν ιστορικής ακρίβειας: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 δίχως να είναι σίγουρο, π.Χ), Πρόδικος ο Κείος (η ακμή του παρουσιάζεται γύρω στα 400 π.Χ), Ιππίας ο Ηλείος (ομού με τον Πρόδικο, η ακμή γύρω στα 400 π.Χ), Αντιφών ο Αθηναίος (σύγχρονος της περιόδου του Σωκράτη) και τέλος ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ) ο οποίος ασχολήθηκε ακόμα πιο συστηματικά με την έννοια της Ψυχής, και τον οποίο θα εξετάσουμε αμέσως τώρα.
Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ).
Ο Γοργίας ξεκινά, αρχικά, διατυπώνοντας μια οντολογία. Η οντολογία του είναι διαφορετική, όμως, από τους άλλους φιλόσοφους. Περιέχει ιδέες, της μετά από αιώνες ξανά-εμφανιζόμενης και ακμάζουσας, Μηδενιστικής φιλοσοφίας . Ο Γοργίας, εισαγάγει τον Οντολογικό, Γνωσιολογικό, Ηθικό, μηδενισμό45. Στην φιλοσοφία του, εμφανίζεται και "φιλοσοφική ψυχολογία΄46΄(="η" Ψυχή ως πηγή δηλαδή ζωής), αλλά και συστηματική, επιστημονική θα λέγαμε, αναζήτηση του Ψυχολογικού ερωτήματος, της Ψυχολογίας, του ανθρώπου. Αρχικά, …"Ουδέν έστιν, ει και έστιν ακατάληπτον ανθρώπω, ει και καταληπτόν, αλλα τοί γε ανέξοιστον και ανερμήνευτον τω πέλας…"47. Εδώ ο διανοητής εμφανίζει έναν ακραίο "σχετικισμό και σκεπτικισμό΄48΄, αμφισβητώντας τα μέχρι τότε δεδομένα. Για αυτόν, το ζήτημα αναζήτησης ύπαρξης του όντος είναι αδιάφορο. Αρνείται το όν(="Οντολογικός" μηδενισμός, όπως αναφέρθηκε) και αποδέχεται το μη-όν, "φανερά επηρεασμένος από τον Ζήνωνα…βυθίζεται σε έναν θρηνώδη σκεπτικισμό"…49 Ο ανθρώπινος νους, συνεχίζει, δεν δύναται να κατακτήσει την γνώση και το όν. Είναι πλήρως αδύναμος. Η λογική δύναμη, του ανθρώπου δεν έχει καμία άξια, δεν βοήθα σε τίποτε αφού συνεχίζει να "μην ανοίγει τις πόρτες" στην γνώση του οντος. Αυτό ισχύει καθώς, …"Ο Γοργίας αρνείται τις προϋποθέσεις της γνώσεως: την ύπαρξη κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους επιχειρούμε τις αποδείξεις και εξάγουμε συμπεράσματα"(="Γνωσιολογικός" μηδενισμός)50. Τέλος, ο Λεοντίνος φιλόσοφος απορρίπτει κάθε μορφή Ηθικής αξίας. Το "δίκαιο", είναι το "φυσικό δίκαιο", το δίκαιο δηλαδή του ισχυρού ο οποίος υπερισχύει …"για πλεονεξία και επικράτηση…"51(="Ηθικός" μηδενισμός). Από πλευράς λοιπόν, φιλοσοφικής ψυχολογίας, Ψυχή, πηγή Ζωής, λογικά είναι το μηδέν!
Εκτός αυτών, ο Γοργίας προβαίνει και σε μια συστηματική Ψυχολογία-ερμηνεία Ψυχής-, που για την άποψη του συγγραφέα, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως προάγγελος της επιστημονικής ερμηνείας της ανθρώπινης Ψυχής (Ψυχό-λογία) του 20ου αιώνα. Λέγει: …"ψυχής αμαρτήματα, δόξης απατήματα…"52. Για τον Γοργία, η "δόξα"53 είναι η βασική αιτία κακοδαιμονίας της Ψυχής. Η "δόξα" είναι αυτή, επιπλέον, που συμβουλεύει τις ενέργειες του κάθε ανθρώπου(…"σύμβουλον τη ψυχή…"54). Όσον αφορά την δομή και το περιεχόμενο της Ψυχής, φαίνεται να τα εξηγεί υιοθετώντας την θεωρία του Προσωκρατικού Ηράκλειτου. Η Ψυχή αποτελείται από μια αναλογία φωτιάς και υγρασίας. Η αναλογία αυτή καθορίζει, και την συμπεριφορά του ανθρώπου. Εδώ παρουσιάζεται η σχέση Ψυχής-σώματος(="συμπεριφορά" του ανθρώπου, ολικά) αλλά και η επήρεια της ύλης στην Ψυχή: Οι άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν να είναι υγιείς, να έχουν πνευματικά και σωματικά χαρίσματα, κατά τον Γοργία, πρέπει να διατηρούν την φωτιά, το πυρ55, συνεχώς ενεργό προκείμενου η υγρασία, το ύδωρ, να μην υπερισχύσει. Το ύδωρ, μπορεί να συγκρατηθεί με συνεχείς περίπατους και υγιεινό φαγητό(="η" επίδραση της ύλης στο πνεύμα, Ψυχή). Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν διατηρούν το πυρ, στην Ψυχή τους, αλλά αντιθέτως αφήνουν την υγρασία να υπερισχύσει, υπολειτουργούν. Ονομάζονται, από τον Γοργία …"ηλίθιοι…". Οι άνθρωποι αυτοί χάνουν τις δυνατότητες τους τόσο στο πνεύμα ως και στο σώμα(ύλη). Μια πραγματική δυστυχία ή …"μανίη…" για έναν άνθρωπο είναι, κατά τον φιλόσοφο, μια πλήρως υγρή Ψυχή56.
Απόλυτα συστηματοποιημένα(τείνοντας επιστημονικά), μιλάει ο Γοργίας για την πειθώ και την επίδραση στην Ψυχική κατάσταση των ανθρώπων(πλήθος). …"Η ρητορική, ως τέχνη πειθούς, μπορεί να "ψυχαγωγήσει", δηλ. να χειραγωγήσει σε βαθμό υποβολής τα πλήθη και να χρησιμεύσει ως θεραπευτήριο φάρμακο ή ως δηλητήριο για τις μάζες, οι οποίες είναι δυνατό να φθάσουν σε βαθμό παραισθήσεως ή παραληρήματος…"57. Ως γνωστής και εφαρμοστής της Σοφιστικής και της ρητορικής της, ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της "Ψυχολογίας των μαζών"58 που δεκάδες αιώνες αργότερα θα μελετηθεί και θα (ξανά) παρατηρηθεί. Η επίδραση της πειθούς στην Ψυχή του πλήθους θεωρεί, εκτός των προηγούμενων, ο Γοργίας, πως …"με τις έντονες αντιδράσεις, συμπόνοια και φόβο, λειτουργεί καθαρτικά…" και …"η εικαστική τέχνη αφυπνίζει ποικίλα αψιθυμικά συναισθήματα, όπως μια όμορφη διανοητική σύλληψη και ενέργεια και επιδρά ηθικοπλαστικά…"59.
Με τον Γοργία τον Λεοντίνο, κλείνει ο κύκλος των (κατά τα χρονικά λεγόμενο) Προσωκρατικών φιλοσόφων. Από εδώ και έπειτα, έρχεται η κλασσική περίοδος60, με έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που γνώρισε ποτέ η φιλοσοφική ιστορία, με τον διδάσκαλο Σωκράτη, καθώς και με τους μετά από αυτόν, σημαντικότατους φιλοσόφους όπως ο μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Στο Περί Ψυχής ερώτημα οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι, κυρίως, δίδουν κυριολεκτικά την βάση της μελέτης. Σημαντικό είναι δε, πως εκτός από την φιλοσοφική ψυχολογία τους, διατυπώνουν περισσότερο συστηματικά από όλους τους προηγουμένους, την Εμπειρική Ψυχολογία. Μελετούν τις επιδράσεις της "Ψυχής" στην συμπεριφορά του ανθρώπου, στις αισθήσεις του…σε όλο του το "είναι". Η Εμπειρική Ψυχολογία, τόσο του Σωκράτη όσο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, θα συμβάλλει στην ,μετά από δεκάδες αιώνες, εμπειρική-επιστημονική απάντηση του Περί Ψυχής ερωτήματος από τους επιστήμονες61. Όπως φαίνεται, η διαύγεια του πνεύματος των φιλοσόφων της κλασσικής περιόδου, είναι τεράστια και άξια να μελετηθεί μέσα στις γραμμές μας! Με την μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν στο Περί Ψυχής ερώτημα, από τον Σωκράτη μέχρι και τον Αριστοτέλη, θα ολοκληρώσουμε το Πρώτο Κεφαλαίο, παρουσιάζοντας ,στην ουσία, την βάση όλων των μετέπειτα θεωριών.
α) Σωκράτης εξ Αθήνας (470-399 π.Χ).
Ο συγγραφέας κρίνει πως είναι απαραίτητα ορισμένα πολύ περιληπτικά στοιχεία σχετικά με τη γενικότερη ζωή, του μεγάλου Διδασκάλου και θεμελιωτή της επιστημονικής ερευνάς και μεθοδολογίας, προς ένδειξη σεβασμού πριν αναφέρουμε τις απόψεις του για το Περί Ψυχής ερώτημα: Ο Σωκράτης ήταν υιός του Σωφρονίσκου, γλύπτη στο επάγγελμα, και της Φαιναρέτης, μαίας στο επάγγελμα. Ο ίδιος, όπως ιστορικά φαίνεται, δεν εγκατέλειψε σχεδόν ποτέ την Αθηνά. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και απέκτησε μαζί της τρία παιδία. Όλη η θεωρία του δεν καταγράφηκε ποτέ από τον ίδιο. Τα όσα μέχρις σήμερα μας διασώζονται κατεγράφησαν από τους δυο, κύριους, μαθητές του, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης απετέλεσε την βάση της φιλοσοφίας, παρά το γεγονός πως δεν την είχε σπουδάσει σε κάποια, τότε, σχολή των Αθηνών. Εισήγαγε έννοιες που υποστήριζαν τον άνθρωπο ως οντότητα, όπως το περίφημο "γνώθι σαυτόν", δηλαδή "να γνωρίζεις τον εαυτό σου" παρουσιάζοντας την έννοια της αυτογνωσίας. Μίλησε για την Ηθική, την Αρετή, την Ευδαιμονία, τον τρόπο εύρεσης της Αλήθειας. Ο τρόπος αυτός ορίζεται από την εξαίσια μαιευτική του μέθοδο και την Σωκρατική ειρωνεία, σύμβολα της διαλεκτικής και της μετέπειτα επιστημονικής έρευνας. Εντούτοις ο Διδάσκαλος, παρά το περίλαμπρο έργο του, βίωσε την Κρατική περιφρόνηση. Έπεσε θύμα της θρησκευτικής, θεοκρατικής Κρατικής εξουσίας: …"Σε ηλικία περίπου 70 ετών, αναγκάστηκε να παρουσιαστεί στο δικαστήριο για να υπερασπιστεί τις ιδέες του αλλά και την ίδια του την ζωή…Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, ήταν ένοχος γιατί δεν πίστευε στους θεούς στους οποίους πίστευε η πόλη του, αλλά σε καινά δαιμόνια, σε νέες θεότητες, και διέφθειρε τους νέους. Η ποινή που πρότειναν οι κατήγοροι του(οι δικαστές Άνυτος, Μέλητος και Λύκων-σημείωση δική μου-) ήταν θάνατος!…"1. Ο Σωκράτης, παρά την δυνατότητα διαφυγής που του δόθηκε από τους μαθητές του, πέθανε το 399 π.Χ, εφαρμόζοντας για ακόμη μια φορά την Ηθική φιλοσοφία του στην ζωή του. Ακόμα και στον θάνατο.
Ο Σωκράτης ,εκτός των άλλων, διδάσκει και απαντά στο Περί Ψυχής ερώτημα όπως μας διασώζεται κυρίως από τον μαθητή του Ξενοφώντα. Ο Διδάσκαλος τονίζει πως η Ψυχή του κάθε ανθρώπου, απεικονίζεται στα μάτια του. Στα Απομνημονεύματα "ο Σωκράτης ζητά από ένα ζωγράφο να του ζωγραφίσει τον χαρακτήρα της ψυχής(το ήθος της ψυχής) τόσο καλά όσο θα ζωγράφιζε και την εικόνα ενός σώματος. Αυτό ο χαρακτήρας της ψυχής(ήθος ψυχής) φαίνεται στα μάτια…"2. Εκτός αυτών, ο Ξενοφών διατυπώνει στο ίδιο βιβλίο του πως, …"για τον Σωκράτη η ψυχή είναι αυλή, αόρατη, κυριαρχεί, ελέγχει και δίδει ζωή στο σώμα…"3. Η σχέση "σώμα-ψυχή" δεν είναι αντιθετική αλλά συμπληρωματική. Το ένα μέρος συμπληρώνει το άλλο για να επικρατεί η σωφροσύνη του ανθρώπου, όπως έλεγε. Εδώ ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της αυτογνωσίας και του αυτοέλεγχου σε συνδυασμό με την Ψυχή4. "Γνώθι σαυτόν" όπως προείπαμε, ήταν μια από τις βασικές του ρήσεις. Η γνώση του εαυτού μας θα οδηγήσει και στην δυνατότητα έλεγχου του εαυτού μας. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη καθώς …"χωρίς αυτήν την σύλληψη δεν είναι δυνατόν(κατά τον Σωκράτη-σημείωση δική μου-) να επιτύχει κανείς στην ζωή, να ευδαιμονήσει φθάνοντας "εις ψυχής θεραπεία"…"5. Η αυτογνωσία και ο αυτοέλεγχος, λοιπόν, εξασφαλίζει την θεραπεία της ψυχής. Ο ίδιος, όπως διασώζεται, "έτρωγε τόσο ώστε να αισθάνεται ευχάριστα, έπινε μόνον όταν διψούσε,… συγκρατούσε τις σεξουαλικές ορμές κλπ…"6. Βασική του έννοια, όπως δηλαδή φαίνεται, ήταν να διατηρεί ο άνθρωπος την Ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής". Εκτός αυτών ο Ξενοφών από τα Απομνημονεύματα, μας διασώζει τον λόγο του Σωκράτη σχετικά με την περιγραφή προέλευσης και σκοπού της Ψυχής.
"Ο θεός έδωσε στον άνθρωπο την ψυχή, για να αναγνωρίζει την ύπαρξη των θεών, για να προστατέψει το εαυτό του από την βουλιμιά, την διψά, την ζεστή, το κρύο, την ασθένεια και την αδυναμία, για να ασκήσει τον εαυτό του στην γνώση, και να θυμάται τι είδε, άκουσε, και έμαθε…"7. Ο φιλόσοφος αποδίδει τις ιδιότητες της μνήμης, της αίσθησης και της νόησης ως ιδιότητες που ο άνθρωπος κατέχει μέσω της Ψυχής του. Ο άνθρωπος στην καθημερινή του ζωή, συναντά εμπόδια που του στερούν την μετάδοση της γνώσης και θεραπείας της Ψυχής του. Τέτοια, για τον Διδάσκαλο, είναι η αδράνεια και η νωθρότητα. Είναι ο άκρατος ηδονισμός. Λέγει χαρακτηριστικά: …πονηρός δ΄ έστιν εκείνος ο εραστής ο πάνδημος, ο του σώματος μάλλον ή της ψυχής ερων8…Ο άνθρωπος, που χάνει το έλεγχο και την ισορροπία μεταξύ "σώματος-ψυχής" χάνει και την δυνατότητα της σωφροσύνης.
Με αυτό τελειώνει η θεωρητική αλλά και εμπειρική Ψηχό-λογία του Σωκράτη. Μετά από αυτόν, έρχονται προς πρόσθεση θεωριών, ιδίως στο Περί Ψυχής ερώτημα, ο πιστός μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης.
